Islamska
civilizacija u Andaluziji i njen utjecaj u Evropi
Muslimani su osvojili Španiju u vrijeme kada je ona bila prekrivena tamnim oblakom neznanja. Islamsko osvajanje nije bila naprosto čista vojna okupacija, već značajan kulturološki događaj.[1] Muslimani su bili tolerantni prema domicilnom stanovništvu, tako da su jevreji i kršćani bili jednaki muslimanima, sposobni kao i oni da učestvuju u vlasti. Islamska civilizacija u Španiji se odlikovala privrženošću književnosti, nauci, umjetnosti i osnivanju škola. Mnogo su radili na gradnji putova, mostova, dvorova i mesdžida a istaknuli su se i na polju ratne strategije, geografije, astronomije i medicine. Među njima je bio Abū 'ilm al-Falak (otac astronomije) i Abū 'ilm al-Ǧarrāḥa (otac hirurgije) u svijetu[2]. Ova naučna renesansa je utjecala na Evropu, i to se primijeti na arapskim riječima koje su ostale u okviru različitih registara a koje se navode u evropskim rječnicima. Muslimani su razmišljali o teritoriji današnje Španije[3] nakon što su protjerali Bizantijce iz Sjeverne Afrike, a ona je prije muslimanskog osvajanja bila pod upravom Rimljanja do 5. st. n.e., a potom su Vandali i Svevi koji su bili germanski berberi osvojili Španiju. Nakon toga u 6. st. n.e., Goti osvajaju Španiju i ostaju njeni vladari sve do dolaska muslimana. Goti su se izmiješali sa stanovnicima Španije – Bizantijcima- pa im je standardni jezik bio latinski. Sa arijanstva[4] su prešli na katolicizam, a Goti su se, prije arapskog osvajanja, miješali sa prisutnom aristokracijom, dok je domicilno stanovništvo često bilo roblje, spremni da prihvate bilo koga za vladara. Suparništvo na prijestolju Španije je dovelo do društveno-političkih problema, unutrašnjih smutnji, i gubljenja vojne moći, te sukobljavanja dvaju porodica, a rezultat toga je bilo cijepanje gotske zemlje i olakšavajuća situacija za muslimane da osvoje Španiju.[5]
Kao rezultat suradnje između Arapa i berbera nakon oslobođenja Sjeverne Afrike, vojska od dvanaest hiljada vojnika ušla je u Španiju 92./711. i osvajanje je ostvareno pod vodstvom Ṭāriq ibn Ziyāda, a potom i vojskovođe Musā ibn Nuṣayra 93./712. Muslimanski vojskovođa je u pismu umejadskom vladaru opisao Španiju riječima: '' Ona je šamska po svom mirisu i zraku, jemenska po svojoj simetričnosti i ravninama, indijska po svojim aromatičnim mirisima i mošusima, ehvazijska[6] po veličinama dažbina, kineska po rudnim ležištima tvari, i adenijska po privlačnosti svojih obala.''[7]
Prvi period arapske epohe u Andaluziji između 92-138/711-756, perioda koji se zvaše (Epoha vladara) odlikovao se nepostojanošću i zauzetošću vladara međusobnim prepirkama, a to je omogučilo Abd al-Raẖmānu al-Amawiyyu da uđe u Andaluziju i osnuje umejadsku državu s dva elementa (emirat i halifat) nakon što je pobjegao pred Abasidima. Ta vladavina je trajala od 138-422/756-1031.
Osvajanje Španije nije bilo samo vojne prirode, već bijaše to važan civilizacijski podvig i pokret koji će donijeti prosperitet španskom narodu. Prethodne civilizacije, bizantska i gotska spojile su se s novom, islamskom civilizacijom. Iz tog spoja i taljenja nastala je kao rezultat plodna andalužanska civilizacija koja je utjecala i ostavila velikog traga na evropski život čiji se plodovi jasno vide još dan danas.
Nakon završetka procesa osvajanja teritorije Španije, Arapi i berberi su se saživjeli sa domicilnim stanovništvom, a u vaspitanju muslimana ležao je veliki utjecaj na stvaranju atmosfere međusobne ljubavi. Muslimani nisu oklijevali da se druže s njima, pa su sklapali međusobne brakove i ostvarivali veze po tazbini, tako da je stvorena nova generacija, a to je generacija novorođenih koju su činili pomiješana krv domicilnog stanovništva i Arapa i berbera. Takođe se pojavila još jedna nova generacija, a to je arabizirana generacija. To su bili Španci koji su ispovijedali kršćanstvo i koji su ostali na svojoj vjeri, ali su se arabizirali nakon što su naučili arapski jezik, arapsku književnost i kulturu. Muslimani su na dostojanstven način prihvatili politiku Španaca, i ostavili su im njihove crkve, zakone, imovinu, čak i sudstvo su ostavili njihovim sudijama, a samo su zahtijevali mali godišnji porez, pa je muslimanima ostalo samo da se bore protiv aristokrata koji su bili vladari zemlje.
Muslimani su težili da se drže ugovora koje bi sklopili sa građanima nemuslimanima pa i u onim slučajevima gdje je izgledalo da je bilo nepoštivanje ugovora, oni bi uprkos tome se držali tih ugovora, pa je al-Rāzī rekao: '' Muslimani bi izvršavali ugovore sklopljenje sa njima jer je običaj bio držanje ugovora. ''[8]
Činjenica je da je prva generacija muslimana težila toleranciji
koja je izvirala iz samog njihovog vjerovanja u ljudsko dostavljanja poslanice.
Tolerancija je bila glavni povod kojim su muslimani privlačili nemuslimane
islamu, te zadovoljstvo nemuslimana pravednošću islamske vlasti. Ovo je tajna
zbog koje su mnogi nemuslimani prihvatili islam, a što je vodilo upotrebi
mnogih islamskih riječi i upotrebljavanju arapskih izraza od strane domicilnog
stanovništa kao što su riječi: Allah (Allah), Alcoran (Qur'an), Hadith (Hadis),
Alislam (Islam), Alfatae, Ramadan (Ramazan), Alsonna (Sunnet) , Alsalam alec
(Al-salamu 'alayk) , Saurate (Sure), Muezzin (Muezin) , Rab (Gospodar) , Baraka
(Berićet) , Elb'is (Iblis), Djiun (Džin), Haramu (Haram), Zekkat (Zekat),
Hegira (Hidžra), Talisema , Wakouf (Vakuf), Carath (Haradž).
Muslimani su utjecali na ponašanje katoličkog stanovništva, pa su i oni posegnuli za tolerantnim odnosom što bijaše najcjenjenije čovjekovo svojstvo. Razboritost muslimana Andaluzije je sazrela među domicilnim stanovništvom, pa su tolerisali svojim predstavnicima da održe vjerske konferencije kakva je bila u Sevilji 782., ili u Kordobi 852. Mnoge kršćanske građevine kao što su crkve a koje su izgrađene tokom islamske vladavine bile su dokaz da su muslimani poštovali vjerovanja naroda Španije koji su priznavali sultana, tako da su jevreji i kršćani bili jednaki muslimanima, sposobni kao i oni da obnašaju funkcije vlasti. [9]
U ovakvom ozračju tolerancije zemlja je postala politički, društveni i ekonomski stabilna, tako da je Andaluzija postala najjača politička snaga u regionu. Uprkos ovoj početnoj toleranciji desio se očevidan rascjep između ove tolerantne politike i politike slijepog tlačenja koja se zbila nad muslimanima nakon pada Andaluzije, kada su španski kršćani poubijali veliki broj muslimana, čak su odbili i kršćanstvo onih koji su se pokrstili jer nisu vjerovali njima ni njihovim namjerama.[10] Samo što su Arapi oslobodili Španiju počeli su sa sprovedbom svoje misije dostavljanja poslanice, tako da su bili sposobni da za manje od jednog vijeka ožive mrtvu zemlju i izgrade urušene gradove, i sagrade veličanstvene građevine i da učvrste trgovinske veze građene na povjerenju sa drugim narodima. Počeli su izučavati prirodne i filozofske nauke, prevodili su knjige sa grčkog i latinskog, osnivali univerzitete koji su bili jedino mjesto za obrazovanje u Evropi dugo vremena. Muslimanska civilizacija je počela da se razvija kada je na prijesto došao 'Abd al-Raẖmān I , tj. nakon njenog političkog odvajanja od Istoka proglasom emirata (kneževine) Kordobe 138./ 756. Andaluzija je civilizacijski postala najveličanstvenija zemlja na svijetu a što je trajalo tri vijeka.
Muslimanska kultura u Andaluziji se odlikovala velikom naklonošću ka filozofskim i prirodnim naukama i umjetnošću. U svakom mjestu su osnovane škole i mektebi, i prevodili su različite knjige. Studirali su matematiku, astronomiju, prirodu, hemiju, medicinu, i to uspješno. Njihovo zanimanje za gradnju i trgovinu nije bilo ništa manje. Izvozili su rudne proizvode i proizvedeno oružje, tkaninu, kožu i šećer, i bili su izvrsni u poljoprivredi zbog svog znanja o prirodnim naukama i proizvodnji. U Andaluziji se nije nalazio sistem navodnjavanja a da ga Arapi nisu dostatno usavršili, i u Andaluziju su uveli sađenje šećerne trske, riže, pamuka i banana.[11]
Gradili su putove, mostove, hotele, zimovališta, i mesdžide u svakom mjestu. Islamski elemenat u Andaluziji je bio veoma jak, i zahvaljujući njemu muslimani su imali trgovinske veze sa svim dijelovima Evrope, Afrike i Azije, i dugo vremena muslimani su vladali Sredozemnim morem. Osnovali su veliku mornaricu kako bi se suprotstavili bizantijskoj mornarici i kako bi osigurali sigurnost arapskih obala od njihovih napada. Otoke koji su bili blizu islamskim obalama uzeli su za centre islamske mornarice. Ta ostrva su bila: Krit, Sicilija, Malta, Beleari, Kipar i Sardinija. Kipar bi štitio obale Sirije, Krit obale Egipta, a Sicilija obale Sjeverne Afrike, i Beleari obale Andaluzije. Na kraju 9. vijeka islamske obale su postale sigurne od bilo kakvog bizantijskog napada. Trgovina je procvala, a to je dovelo do cvjetanja ekonomskog i društvenog života i stvorilo mogućnost muslimanima Andaluzije da održavaju kontakte sa vanjskim svijetom.
Islamska kultura u Andaluziji je prošla nekoliko faza. Bila je potčinjena utjecajima islamske kulture s Istoka, a takođe je bila u određenoj mjeri i pod utjecajem lokalne kulture.
Politički, upravni, vojni i ekonomski sistem bio je eho sistema koji je bio uspostavljen u Iraku i Šamu. Uspostavili su sistem emirata, a potom i hilafet po uzoru na arapski model na Istoku. Izumili su model ministarstva (vizareta) i administracije koji je postojao za vrijeme hilafeta Abasida u Bagdadu, ali oni su ove elemente unapređivali, posebno ministarstvo, tako da su postojale brojne funkcije i uz to poglavar ministara koji je bio odgovoran za sve funkcije. Andaluzija je takođe poznavala vojnu upravu a što je podrazumijevalo vojnu utvrdu u koju bi dolazili vojnici, a koje bi predvodio vojskovođa. Vojska Damaska je bila u krugu Elvire, vojska Homsa u krugu Sevilje, Jordana u krugu Malte, Kinnesrina u krugu Badže, a neki su bili u krugu Nedmira, a ovo su nazivi arapskih mjesta u Šamu, a Arapi, berberi i domicilno stanovništvo bili su njihovi kompanjoni.
Arapski geografičar al-Maqdisī[12] govorio je o podjeli upravnih jedinica u Andaluziji, pa je rekao: '' U Andaluziji ima osam okružnih predjela sa selima kao na Istoku. ''[13] Ove podjele upravnih jedinica počivaju na Jāqūtovoj[14] definicija okruga i predjela sa selima.[15] Kako su Arapi koji su obitavali u Andaluziji prenijeli s Istoka sistem ministarstava i potom ga unaprijedili i podijelili na jedinice tako da su za svaku jedinicu imenovali vezira (ministra), pa su imali vezira za finansije, vezira za poštu, te jednog vezira kao nadglednika stanja vojnih utvrda. Ova pluralnost izražena u funkcijama vezira nije bila prisutna u organizaciji ministarstva na Istoku gdje je vlast bila centralizirana i u rukama jednog vezira (ministra) poglavara ( nešto poput premijera danas) koji je pokrivao sve oblasti i koji je direktno bio povezan sa halifom.
Nakon pada arapske umejadske države i uspostave abasidske države, Abasidi su počeli protjerivati Umejade, pa je emir Abd al-Raẖmān al-Amawī uspio ući u Andaluziju i ponovo osnovati državu Umejada u Andaluziji. Kordoba je ponovo zauzela svoje mjesto među glavnim svjetskim kulturnim centrima toga doba na polju politike, kulture, arhitekture i svim ostalim životnim poljima. Kordoba je postala centar hilafeta, nastamba učenjaka i književnika. Umejadski predstavnici su radili u Andaluziji na unapređivanju nauka koje su donijeli s Istoka, a koje će imati ogroman utjecaj na evropsku renesansu.
Islamski elemenat u Andaluziji je ostavio svoj pečat u različitim oblastima života, pa na polju političke uprave nailazimo na arapske riječi u evropskim jezicima sa izrazima i osnovama iz arapskog kao naprimjer: Calife (Halifa), Emir (Emir), Vali (Valija), Visir (Vezir), Reis (Reis), Alcaede (Kadija), Almotocie (Muhtesib-tržišni nadglednik), Alhaque , Falmedina (Načelnik), Fabasouquae (tržišni inspektor), Diuan (Divan), Vilaget (Vilajet).
Mnoge riječi iz oblasti vojnog registra su ušle u evropske jezike kao naprimjer: Alcaide (Vojskovođa), Adbuirate (Kapetan mornarice), Aldalil, Alataya (izvidnica), Algurdde (Kontinent), Aceifa (Trupa), Alarde (Velika vojska), Rabate (Straža), Anafir (grupa vojnika od 3-10), Alfaroz (Konjanik), Aldorgu (Kožni štit), Baroud (Barut), Tarffe (Krstarica), Djech (Vojska), Rozzia (Bitka), Marabout (Teritorijalna vojska), Caraque[16] (Naziv za vrlo velike brodove).
Abd al-Raẖmān al-Dāḥil[17] se interesirao za rekonstrukciju Kordobe, kako bi sjala u svem svom sjaju, i jačanju države. Kordobi je dao novu sliku, podigao građevine i utvrdio je bedemima. Sagradio je glavni upravni dvorac, te veliku džamiju i proširio njenu okolinu. Potom je izgradio kompaktan grad na osnovu umjetnosti islamske arhitekture u Šamu svejedno da li to bilo u vidu arhitekture dekoracija ili u nekim elementima njene gradnje, sistem svodova, a takođe je sagradio i postojan dvor, a u svoj grad prenio je endemske vrste konja, i cijenjene plodove koji su se proširili po svim krajevima Andaluzije.
Univerzitet u Kordobi je bio veličanstvena građevina i struktura, postao je najveći islamski univerzitet u Evropi u Srednjem vijeku. Papa Silvester II[18] je studirao na ovom univerzitetu dok je bio svećenik, a takođe mnogi kršćani Andaluzije svoja najveća znanja su stekli baš tu, a mesdžid je služio u obavezu podučavanja šerijatskih znanosti i jezika kao dopune ostalim znanostima.
Arapi su u Andaluziji osnovali osnovne škole za podučavanje djece arapskom jeziku, književnosti i osnovama vjere islama, po uzoru na osnovne škole s arapskog Istoka. Dovodili su učitelje koji su neimućnu i siromašnu djecu podučavali arapskom jeziku i temeljima islama.
A što se tiče školskog programa u Andaluziji na njega je ukazao Ibn Ḥaldūn riječima: ''Stanovnici Andaluzije su učenje Qur'ana i pisanje učinili svojom metodom i osnovom za poduku ali se nisu ograničavali na to već su svoju djecu podučavali poeziji i umjetnosti pisanja pisma i učili su ih pravilima arapskog jezika koja su učili napamet i vježbanju kaligrafije i pisanja... dok dijete ne bi postalo zrelo i dostiglo mladalačko doba a već bi imalo dostojno znanje iz arapskog i poezije koje mu je davalo spoznaju, i isticalo bi se po kaligrafiji, pisanju i općenito bi se upoznavali sa naukom.''[19]
Halife u Andaluziji su se pobrinule da osnuju biblioteke, tako da su s Istoka prenijeli mnoge knjige, a u tome su učestvovali svjetski putnici iz Andaluzije, te su i učenjaci i tragaoci za znanjem takođe učestvovali u prenošenju knjiga. Počeli su sa prevođenjem knjiga iz različitih znanstvenih polja, pa Ibn Ğulğul[20] navodi da su knjige iz medicine i ostalih znanosti došle s Istoka za vrijeme halife al-Nāṣira u periodu 300.-350. Mustanṣir Billah je 350.-366./ 961.-976. osnovao veliku biblioteku a bio je naučnik koji je hrlio ka znanju, čitanju, i skupljanju rijetkih knjiga iz Bagdada, Damaska i Kaira. Osnovao je biblioteku koja je imala oko 400.000 knjiga iz različitih znanosti i umjetnosti a takođe je osnovao i kuću za umnožavanje knjiga koju je pohranio u gradu al-Zahrā.
Andalužani su pisali iz znanosti Qur'ana, tradicionalnog korpusa tradicije Poslanika (hadis), islamskog zakonodavstva (fiqh), o sudstvu, jeziku, književnosti, znanosti o jeziku, pisali su rječnike, biografije, historiju, životopis, geografiju, pisali su i djela iz medicine, aritmetike, arhitekture, astronomije, hemije, logike, poljoprivrede, komparativne religije, filozofije, i muzike tako da nije bilo vrata bilo koje znanosti i spoznaje a da nisu pokucali na ta vrata. Mnogi učenjaci su se istakli, pa ćemo ih spomenuti bez nekog ograničavana se, i to kroz primjere: 'Abd al-Malik Ibn Ḥabīb al-Sulamī[21] (238.h.), napisao je svoje odlikovano djelo al-Tārīẖ. Ono je štampano i čuvano u biblioteci Bodleian na Oksfordu. Tretira tematiku povijesti svijeta od samog nastanka sve do osvajanja Andaluzije i njegova doba. Jezikoslovac Abū 'Alī al-Qālī[22] koji je došao u Andaluziju za vrijeme halife Abd al-Raḥmān al-Nāṣira 330.h., a rodom je bio iz Iraka. Njegovo najznačajnije djelo je al-Āmālī, a ono je skup predavanja koja je održao svojim učenicima iz Andaluzije u mesdžidu Kordoba. Sadrži poglavlja o Arapima, njihovom jeziku, poeziji, književnosti, i povijesti. Abū Bakr Muḥammad, koji je poznat kao Ibn al-Qūṭiya (367.h.) napisao je knjigu o historiji Andaluzije koju je nazvao Tārīẖ iftitāḥ al-Andalus[23] (Historija osvajanja Andaluzije) koju je izdao španski orijentalista Džulijan Rajbira 1868. Takođe je napisao i djelo iz gramatike koje je poznato kao al-Af'āl. Poznati učenjak toga doba bio je magribski učenjak Muḥammad ibn Ḥāriṯ al-ẖašanī (361.h.), koji je napisao djelo al-Quḍāt bi al-Qurḍuba.[24] U toj knjizi obrađuje društveni život u Andaluziji a knjigu je izdao španski orijentalista Rajbir. Ibn Ḥazm je napisao mnoga djela o genezi Arapa, učenjacima Andaluzije, povijesti religija, a u ovoj oblasti najpoznatije njegovo djelo je Kitāb fī al-milal wa al-ahwāi wa al-niḥal[25].
Ono što je pomoglo množenje knjiga i procvat naučnog života jeste raširenost proizvodnje papira u Andaluziji jer su pisari obavljali funkciju prepisivanja onih djela koja su se pojavljivala. Andaluzija je postala poznata po proizvodnji papira, i ovom proizvodnjom se odlikovalo nekoliko gradova kao što su Granada, Valensija, Toledo, i Šatiba. Fabrika papira u Šatibi je osvojila veliku popularnost po proizvodnji novog papira. Muslimani Andaluzije su proizvodnju papira prenijeli iz Bagdada koji je osnovan 794. a takođe je iz Bagdada putem muslimana sa Sicilije i Andaluzije data proizvodnja papira prenijeta u Evropu.
Stanovnici Andaluzije, oni koji su primili islam, usmjerili su se na učenje arapskog jezika i islamskih tradicionalnih znanosti. Godinama se povećao broj onih koji su prešli na islam pa su studenti počeli privatno putovati na islamske univerzitete u Andaluziji i susretati se sa stanovništvom što je dovelo do širenja arapskog jezika, a kao rezultat toga bila je pojava dijalekta arapskog jezika u koji su ušle neke španske riječi. Širenjem arapskog jezika došlo je do pojave nove andalužanske narodne umjetnosti, a to je bila poezija al-muwaššaḥāt. Tvrdi se da je izumitelj ove vrste poezije jedan slijepi čovjek iz mjesta Cabra koje je u blizini Kordobe. Njegovo ime je Muqaddam ibn Ma'āfī al-Qabrī a živio je krajem trećeg stoljeća po hidžri ili devetog po kršćanskoj novoj eri. Ova nova vrsta poezije se smatra reformom u okviru arapske poezije, jer arapski Istok je darovao Zapadu formu kaside, a Zapad, pri čemu mislim na Andaluziju, darovao je arapskom Istoku formu al-muwaššaḥ. U formi al-muwaššaḥa primjetno je da se ne slijede pravila jednake rime kao u kasidi, već se zasniva na raznolikoj rimi, a takođe nije postojalo jedinstvo pjesničkog distiha, to je bila poetična pjesmica koja se sastojala od stihova i strofa, a posljednja strofa zvala se ẖarğa , a ta posljednja strofa bila je na govornom pučkom arapskom jeziku. Nije dugo trajalo, a ova nova umjetnost se proširila na Zapadu i na Istoku, a pjesnici su savladavali tu novu formu dok al-muwaššaḥ nije postao kao kasida, a sufije su ga koristile u svojim hvalama i zikrovima.
Arapska narodna pjesma (al-muwaššaḥ) utjecala je na evropsku poeziju koja se zvala specijalizirana poezija a svirali su je trubadori na jugu Francuske, Italije, Španije i u drugim evropskim zemljama. Izumili su i novu formu koja se zvala al-zağal i u toj poeziji bilo je začudnosti. Ova forma al-zağala bila je umjetnost pučana u Andaluziji, a skladali bi je na petnaest različitih formi stiha poznatih u arapskoj metrici i to na pučkom jeziku.[26]
Poznati učenjaci, književnici i pjesnici susretali bi se na dvoru halifa i emira Andaluzije. Dvorovi su bili u svojstvu plodnog zborišta i skupa za nauku, književnost i umjetnost.
Andaluzija je sijala znamenitim pjesnicima i književnicima poput Ibn 'Abdu Rabbiha[27], Ibn Ḥazma[28], Ibn Zaydūna[29], Ibn Hufāğe[30], a kao rezultat bogatog književnog života bilo je širenje arapskog jezika, islamske kulture, običaja, arapske islamske tradicije po Evropi, a arapski izrazi su obilovali u španskom i francuskom, tako da su andalužanski nemuslimani počeli učiti arapski. Čini se da je arabiziranje preteklo islam, tako da su se nemuslimani miješali sa muslimanima i uzimali su njihov jezik, etičke vrijednosti i postepeno se približavali islamu. Postali su vrhunski poznavaoci arapskog, a neki među njima su se istakli i poznavanjem islamskog zakonodavstva tako da Ibn al-Faraḍī[31] kaže: '' Među islamiziranim kršćanima i jevrejima bilo je onih koji su Sevilju ispunili znanjem, retorikom i jezikom, čak su se i Arapi njima ponosili.'' Kršćani koji su prihvatali islam nailazili su na zavist svećenika i vjerskih lica koji su imali samostane i crkve po svim krajevima Andaluzije, pa su počeli vrijeđati kršćansku omladinu koja bi učila arapski i ostavljala učenje latinskog jezika.
Andaluzija je bila poznata po velikim arhitektonskim građevinama. Džamija u Kordobi, koja je sagrađena u drugom stoljeću po hidžri/ osmom stoljeću po kršćanskoj eri, i neke građevine u Toledu ubrajaju se u baštinu prvog stepena umjetnosti arhitekture u Andaluziji. Seviljska munara koju su sagradili unitaristi (muwaḥḥidūn) u šestom stoljeću po hidžri/ dvanaestom stoljeću po kršćanskoj eri, i seviljski dvor ubrajaju se u drugi stepen arhitekstonskih podviga u umjetnosti arhitekture, a dvorac al-Ḥamrā u Granadi koji je izgrađen u osmom stoljeću po hidžri/ četrnaestom po kršćanskoj eri, ubraja se u građevine koje su simbol završetka te arhitektonske umjetnosti, a Lubon smatra da ova arhitektonska umjetnost sa dva različita građevinska stila upučuje na njenu islamsku izvornost.
Među velelepnim građevinama u Andaluziji bio je grad al-Zahrā, kojeg je sagradio 'Abd al-Raḥmān al-Nāṣir na udaljenosti od osam kilometara sjeverozapadno od Kordobe u podnožju planine Arus, i još uvijek nosi arapski naziv na španskom jeziku. Tu je sagradio svoj dvor koji je poznat kao dvor al-Ḥamrā. Na tom dvoru je vidljivo veliko poznavanje umjetnosti gradnje koje su muslimani posjedovali, umjetnost dekoracija, gravure i klesarstva. Al-Idrīsī[32] ga opisuje riječima: '' To je veliki grad, gdje je sve planski građeno, grad nad gradovima, u njemu su dvorovi koji se riječima ne mogu opisati.''
Ibn 'Aḏārī[33] smatra da mermerni stubovi ovog grada imaju 4313 stupova koji su uvezeni iz Kartage, Tunisa, Carigrada i što je bilo u Španiji. Od građevina koje su muslimani ostavili u Španiji jeste i poznata džamija u Kordobi, čiju gradnju je započeo 'Abd al-Raḥmān godine 164/780, i to je jedna od najljepših građevina u Španiji. Nadvisila je sve džamije i bogomolje Istoka cjelokupnom svojom veličinom i dopadnošću. Još uvijek je džamija u Kordobi važna građevina uprkos šteti koja ju je zadesila i izgubljenosti bogatih stvari koje su bile u njoj.
Onaj koji izvidi građevine u Toledu vidjet će protezanje baštine islamske kulture u narodima koji su zamijenili njihova mjesta, jer stari grad Toledo još uvijek okružuju kule, bedemi, i kapije, a najpoznatije su Bāb Šafara i Bāb al-Šams. Islamske građevine u Sevilji su veličanstvene a slične se mogu vidjeti u drugim gradovima Andaluzije i sve ukazuju na svoju arapsku-islamsku izvornost. Mnogi izrazi ili nazivi na arapskom su se koristili u registru arhitekture u Andaluziji i Evropi, kao riječi: Albaenie (Građevina), Arrba (dvorac, zidine, četvrt), Alhoz (posjed,kuća), Azatea (Površina,krov,platforma,tavan), Aleobe (spavaća spoba), Fayuon (primaća soba), Adube (opeka, cigla, ćerpič) , Alcosar (dvorac), Mosuqee (mesdžid), Minbar (minber), Minaret (minaret), Mihrab (mihrab).
Islamska civilizacija koja je nastala u Andaluziji i koja je procvala nije stala na granicama Andaluzije. Uprkos dugim ratovima na moru i kopnu, ekonomske, kulturološke, i civilizacijske veze Andaluzije i Evrope, te veze između Andaluzije, Istoka, i Bizanta su se nastavile. Trgovinske razmjene između Andaluzije i Istoka i Bizanta bile su konstantne. Ovim putovima baština islamske kulture u Srednjem vijeku se prenijela u Evropu. Ne može potpuno vidjeti ulogu muslimana na Zapadu a da se ne prikaže stanje Evrope kada se ona susrela sa islamskom civilizacijom, tako da Lebon[34] kaže: '' Ako pogledamo u deveto stoljeće i vrijeme poslije devetog stoljeća dok je islamska kultura i te kako sijala u Španiji, centri kulture u Evropi su bili zamkovi koje su nastanjivale žene i divljaci koji su se ponosili time što ne znaju čitati, a najučeniji muškarci bili su siromašni svećenici koji su svoje vrijeme provodili u svojim samostanima da bi otkrivali knjige predaka u strahopoštovanju. Primitivnost Evrope je trajala sve do jedanaestog stoljeća kada su se pojavili ljudi koji su vidjeli nužnim da skinu plaštove dubokog neznanja sa Evropljanja pa su se usmjerili ka Arapima koji su bili predvodnici jedinstva.''
Križarski pohodi nisu bili uzrok dolaska znanosti u Evropu kako se često navodi, već je znanje u Evropu došlo podsredstvom Španije, Sicilije i Italije. Zbog toga je dom za prevođenje u Toledu počeo sa radom 1130. prenoseći najvažnije knjige muslimana na latinski jezik pod nadzorom poglavara obrazovanih, Rejmona, i Zapad se nije zadovoljio ovim prevođenjem, već islamske nauke su priljevale u Evropu putem Andaluzije nakon što su muslimani otvorili put preko brda Albert ka Francuskoj i Italiji, gdje je teklo znanje i islamska filozofija podsredstvom glavnog kulturološkog mosta koji je uspostavljen na poluotoku Iberija ka Evropi.
Arapski utjecaj se osjetio i u domenu arhitekture u Andaluziji i Evropi. Vodeći model gradnje prije oslobođenja Španije bio je gotski. U Andaluziji je u trinaestom i četrnaestom stoljeću desetine gradova, džamija, i dvorova udešenih po islamskom stilu gradnje što nas dovodi do zaključka da je Zapad preuzeo osnove arhitekture od muslimana, jer ne postoji sličnost između islamske i gotske arhitekture i utjecaj islamske arhitekture je očevidan na mnogim francuskim crkvama, kao što je crkva grada (Magilon) 1178. koja je bila povezana sa Istokom, crkva (Kanda) i crkva (Gamaš)... itd. Gosp. Šarl Polan je ukazao na ono što su Evropljani preuzeli od muslimana u oblasti arhitekture riječima: '' Bez ikakvog pretjerivanja mislim da su muslimani utjecali na Evropljane, a to je suprotno onome što se danas misli. Krstaši koji su vidjeli šta je islamska umjetnost gradnje obuhvatala: čardake, prekrasne minarete, kanale, u Francusku su uveli osmatračnice, dvorce, zamkove, strehe i zidine koje su se mnogo koristile za gradsku i vojnu infrastrukturu u Srednjem vijeku.''[35]
U postojanoj politici i zajednici, cjelovitoj ekonomiji, naučnom i graditeljskom napretku bio je veliki utjecaj na procvat trgovine u Andaluziji. Trgovinske veze između Istoka i Zapada, te Andaluzije i Evrope dovele su do toga da mnogi arapski izrazi i riječi koje su se koristile u trgovini, imena proizvoda i trgovinskih artikala, mjera za težinu, i za količinu, počnu koristiti na francuskom jeziku i drugim evropskim jezicima, poput riječi: Souk (Tržnica), Cabar (Luka), Fanal (Svjetionik), Cemcal (Broker), Dogana (Dućan), Aduoma (Džumruk, carina), Magozzia (Riznica), Maond (Trgovinska kompanija), Moatra (Rizik), Tarifa (Tarifa), Almoneda (Povećanje), Dinar (Dinar), Adorme (Dirhem), Ceea (Kovani novčić), Kantar (Kantar), Corat (Udio), Molacal (Količina), Achour (Deset), Ardib (Šuplja mjera, 24 sā'), Abis (Površinska mjera,144 kvadratna lakta), Almud (Mud-pregršt), Arreelde (Ritl,arapska mjera), Arraba (Četvrtina).
Budući da je primjetno da je broj ovih riječi na polju matematike vrlo nizak uprkos tome što mnoge riječi arapskog porijekla se koriste u engleskom jeziku i drugim evropskim jezicima u raznim naučnim oblastima to ne znači da muslimani nisu u mnogome utjecali na Evropu na polju matematike, štaviše istina je baš suprotna, jer u ovoj oblasti pisanje se prvenstveno temelji na simbolima i slovima uz konstataciju da su sadašnji evropski brojevi preuzeti putem Arapa i još uvijek se zovu arapskim brojevima. Primjer tog utjecaja su riječi: Algebra (Algebra), Algursime (Algoritam), Almohabel (Jednadžba), Cipher, Cipher (Cifra). Arapska riječ al-ṣifr ukazuje na transfer arapskog matematičkog sustava i njegovu upotrebu od strane Evropljana.
Astronomija je procvala kod muslimana Andaluzije jer su imali potrebu za tom naukom kako bi odredili pravac kible i vrijeme namaza. Ova nauka je uznapredovala do mjere da su se promatrala kretanja zvijezda, tako da se pojavio pokret zvjezdarnika. Izumili su i sunčevi sat da bi pratili protok vremena, a Abbās ibn Firnās je sačinio prvi sat (to je rana verzija sata).
Impersonalno posmatrajući, brojne astronomske termine koji su arapskog porijekla imamo ukaz da je Zapad zadužen onim što su muslimani učinili na polju astronomskih istraživanja, budući da se većina ovog nazivlja danas ne koristi i da je zamijenjena drugim terminima, a neki od tih termina arapskog porijekla su: Adara (Pet zvijezda na kraju mliječnog puta), Alcor (Zvijezda u velikom medvjedu, pored srednje u njegovom repu), Algenib (Južni vjetar), Alphacca (Corona borealis-Sjeverna kruna), Algieba (Četiri zvijezde u lavu), Arsh (Ime skupine zvijezda), Benatnasch (Mali i veliki medvjed), Cancer (Rak), Camismaor (Veliki pas), Camisminor (Mali pas), Deneb eldophinas (Rep dromedara), Deneb Elokab (Delta Capricorni), Daneb Elkab (Epsilon aquilae-Rep orla), Elnasl (Strijela), Etanin, Fomalhaut (Piscis Austrini), Res al-Asad (Glava Lava-sazvijeđe Leonis), Res Toban (Beta Draconis), Saod Al-Melik (Alpha Aquarii), Saod Saoud (Beta Aquarii), Virgo (Dejvica- sazviježđe pozicionirano između Lava i Vage), Tauri (Tauri), Amwet (Nebesa).
Evropljani su izvanredno osjetili očevidni naučni trud koji su muslimani Andaluzije ulagali na polju hemije, pa je do njih doprlo obimno bogatstvo spoznaje i naučnih istina, eksperimenata i naučnih promatranja. Učenici sa Zapada su počeli uzimati te studije i prevoditi ih na svoje jezike, tako da se kod njih rodio istraživački duh i strasna ljubav za dešifriranjem pojavne zbilje i studiranjem iste. Povećalo im se htijenje za ovim produktivim znanstvenim rezultatima, pa su se u prirodnim naukama oslanjali na dokaze i argumente. Evropa je počela svoja istraživanja na ovom polju na valjanim temeljima i organiziranoj promatračkoj građi.
Nekoliko arapskih riječi iz oblasti hemije koje se upotrebljavaju u evropskim jezicima ukazuju na trud koji su muslimani ulagali u ovu znanost. Na Zapadu se koriste termini: Alchemy (Hemija), Alcuhul (Alkohol), Arsenic (Arsen), Barax (Boraks ili natrijum borat), Elixir (Eliksir), Kermes (Kermes), Kibruit (Kibrit), Linbick (Alembik-kotao za destilaciju), Naphta (Nafta), Attar (Miris), Assoguc (Živa), Caudran (Katran), Bang (Bunika-rod zeljastih biljaka), Simouim (Otrov).
Andalužani se nisu samo ograničili na praktične nauke, već su se posvetili i studiranju drugih znanosti, kao što su fizika, farmakologija, i agrikultura, inovirajući i praveći poznate nacrte, zapisujući ono do čega su ih doveli njihovi eksperimenti o biljkama i zemlji. Abbās Ibn Firnās al-Qurtubī[36] bio je jedan od arapsko-muslimanskih genija koji su bili sposobni da sprovedu najsjajnija otkrića na polju egzaktnih znanosti i da svojim značajnim otkrićima otvore put kasnijim generacijama savremenih naučnika.
Muslimansko zalaganje na polju razvoja medicine bilo je plodno tako da je zapadna medicinska kultura bila duboko pod utjecajem onoga što su preuzeli od Arapa u ovom domenu.
Mulimani su se među prvima bavili hirurškim zahvatima[37], a pri tome su pisali i djela kako izvesti jedan hirurški zahvat. Pisali su o bolestima koje treba iskorijeniti, alatkama i sredstvima koja su se koristila, i bili su prvi koji su otkrili sredstva za anesteziju. Osnovali su bolnice, i podijelili ih na dva odjela: odjel za muškarce i odjel za žene.
Svaki odjel su podijelili spram vrste bolesti, i osnovali su izolirana mjesta kako bi izolirali bolesnike sa zaraznim bolestima, štaviše, muslimanima pripada i primat u osnivanju pokretnih bolnica.
Andaluzija je izrodila najpoznatijeg hirurga, Abū al-Qāsim al-Zahrāwīja[38] 427/1035. Bio je ljekar dobro upoznat sa jedinstvenim i složenim lijekovima, i napisao je nekoliko djela iz medicine. Najpoznatije njegovo djelo je obimna knjiga poznata po naslovu al-Zahrāwī. Od njegovih drugih djela je knjiga al-Taṣrīf a al-Dūmaylī spominje da je on bio najpoznatiji ljekar u Andaluziji a ujedno i najpoznatiji muslimanski medicinar... i najpoznatiji hirurg. Njegovo djelo al-Taṣrīf je poput velike medicinske enciklopedije, koja se može podijeliti na dio o medicini, dio o farmaciji i dio o hirurgiji. Štampano je u tri toma, i u Evropi je dobilo najveće vrijednosne kriterije. Prevedeno je na hebrejski, latinski i engleski. Arapski tekst je iznova štampan u Indiji 1908. Al-Zahrāwī je bio prvi koji je povezivao arterije, liječio kamen u mokraćnoj bešici kod žena vaginalnim putom, prvi koji je zaustavljao krvarenje i uspio rascijepiti dušnik. Istraživao je upalu zglobova, i otkrio je alatku za proširenja vrata maternice te je nazvan ''Otac hirurgije.''
Među poznatim ljekarima Andaluzije je i Aḥmad ibn Jūnus ibn Aḥmad al-Ḥarrānī koji je osnovao medicinsko spremište (apoteku) kojoj nije bilo slične, i odredio je da je vodi dvanaest ljekara. Liječio je one koji su imali potrebu za tim i siromahe. Al- Ḥarrānī je imao ispomoć od nekoliko ljekara u vođenju ''apoteke''. Postojao je ''medicinski registar'' u kojem su bila imena ljekara i njihove titule. Ljekari Andaluzije su bili takođe poznati i na polju stomatologije, operaciji zubi, sastavljanju lijekova, a najpoznatiji među njima u ovom domenu bio je Ibn Bayṭār[39].
U okviru astronomije, građevinarstva, i matematike arapski učenjaci u Andaluziji su došli do pionirskih naučnih činjenica. U oblasti astronomije poznat je bio Ṣāḥib al-Qible Abū 'Ubayda al-Balansī 295/907. On je kazao da je zemlja okrugla i govorio je o različitosti klima na krajevima zemlje.
Zanimanja Arapa u Andaluziji za astronomijom bilo je ograničeno na promatranje zvijezda, njihovo kretanje i povezanost sa pomračenjem Mjeseca i Sunca, simbolikom za rat i mir, i utjecaju na prirodne pojave. Određeni islamski vjerski propisi bili su vezani za astronomiju, i to je dovelo do toga da su se Arapi počeli zanimati ovom disciplinom. Slijedila su znanja o geografskim mjestima određenih zemalja, heliocentrizmu, i to zbog različitih namaskih vremena i pitanja smjera kible.
Muslimani su svoja istraživanja na polju geometrije podesili za graditeljstvo, tako da su podizali građevine koje su se odlikovale impozantnošću, dotjeranošću i čvrstinom, kao što su bili gradovi, dvorci i džamije. Među tim građevinama je grad al-Zahrā, džamija al-Zahrā, tvrđava al-Ḥamrā, fontane, a uz to treba dodati njihovu sklonost ka gravuri i klesarstvu, kao što su se zanimali i za konstruisanje kanala radi navodnjavanja, a to zahtijeva precizno poznavanje uzvisine zemljišta, njegovu kosinu, količinu vode i brzinu njenog toka, predmete gradnje i načine gradnje. A što se tiče zanimanja muslimana Andaluzije za botanikom to datira iz prvog stoljeća po hidžri. Muslimanski botaničari su bili zaokupljeni imenovanjem mnogih biljaka, tako da je andalužanski botaničar Ibn Ğulğul[40] sačinio djelo koje je obuhvatilo ono što su drugi bili zanemarili. Ova knjiga je sjedinjena s knjigom Ibn Bāsila al-Mutarğima[41], pa su te dvije knjige jedno potpuno djelo. Vodeći se ovom eksperimentalnom metodom arapski učenjaci su bili u mogućnosti da proučavaju mnoge vrste prirodnih biljaka koje niko prije njih nije bio studirao i koje su uveli pod okrilje medicinskih lijekova. Takođe su mogli da proizvedu neke biljke koje nisu bile poznate kao što je crna ruža, i da omoguće da neke biljke budu lijekovi i da imaju utjecaja u medicini.
Među poznatima muslimanskim botaničarima u Andaluziji bio je Abū Ğ'afar Muḥammad ibn Aḥmad al-Gāfikī (571/1160). Bio je u svoje vrijeme najbolji poznavatelj jedinstvenih lijekova, njihovih korisnih dejstava i specifičnosti. Napisao je knjigu o jedinstvenim lijekovima. Opisao je biljke vrlo precizno uz napomenu da je naveo njihova imena na arapskom, latinskom i berberskom jeziku. Smatra se najautentičnijim farmakologom i najcjenjenijim u Srednjem vijeku, a Ibn Bayṭār je od njega preuzimao mnoge tekstove.
Među znalcima biljaka i lijekova u Andaluziji je i Abū al-'Abbās Ibn al-Rūmiya[42] (Aḥmad ibn Muḥammad ibn Mufriğ al-Nabātī) (638/1240). Rodom je iz Sevilje. Savladao je botaniku i farmakologiju i putovao je po arapskim zemljama, Egiptu, Šamu, i Iraku. Prenosi mnogo o biljkama koje je vidio i sačinio je knjigu o strukturi biljaka. Među onima koji se istakao na polju botanike i medicinskih lijekova bio je Ibn al-Bayṭār Abū Muḥammad 'Abdullah Ibn Aḥmad al-Māliqī (646/1241). Posjetio je Maroko i Sjevernu Afriku, Egipat, Siriju, i Malu Aziju. Sreo sa Ibn Abī Uṣayb'aom u Damasku. Zajedno su prikupljali biljke i proučavali ih u u zemljama Šama. U svom djelu al-Ğāmi'u fī al-adawiya al-mufrada iscrpno je naveo jedinstvene lijekove, njihova imena i dejstva.
Knjige o kulturnoj baštini i historiji ispunjene su imenima brojnih botaničara i farmakologa koji su živjeli u Andaluziji. Napisali su vrijedna djela iz botanike i djela koja govore o načinu spravljanja lijekova i ljekovitog bilja. Spominje ih se preko stotinupedeseset. Njihova djela su se se vijekovima koristila kao ustavi u oblasti farmakologije i arapsko nazivlje u domenu botanike i farmakologije u Evropi.
Islamska agrikulturna baština očevidno se pojavila na jugu Evrope. Arapi su u Španiju i Evropu donijeli neke nove usjeve i brojne načine navodnjavanja. Najvažniji usjevi koje su Arapi uvezli i koji su se pojavili u nekoliko oblasti Španije, Sicilije, i zapadne Evrope pod arapskim orginalnim nazivljem bili su: Arroyon (Bosiljak), Alhuzema (Lavanda), Banane, Naronga (Narandža), Azafran (Šafran), Liom (Limun), Berenjana (Patliđan), Albericaguo (Šljiva), Coton (Pamuk), Riz (Riža), Sugra (Šećer), Cafe (Kahva).
Knjige arapskih geografičara su krcate imenima ovih usjeva i sredstvima navodnjavanja koja su Arapi donijeli u Španiju, i preko Španije te metode navodnjavanja proširile su se po Evropi. Jedan način navodnjavanja bio je ( cijevi za navodnjavanje i kolo za natapanje) koje se oslanjalo na snagu vodene struje na arapskom zvane (al-šādūq). Cijevi su bila mjesta gdje je voda tekla ispod zemlje, a koje su bile sačinjene tako da su povezivale niz bunara i upotrebljavani su u vađenju podvodnih izvora vode i transportu vode na velike daljine. Riječ (Mağrīṭ) na španskom jeziku izvedena je od arapske riječi (Mağrā) i ovo ime je vezano za ove islamske tokove. Načini navodnjavanja, koji su bili preuzeti od Arapa su bili veoma važni za intenziviranje poljoprivrede u Španiji i južnoj Evropi. Arapske riječi za navodnjavanje takođe su se upotrebljavale: Aceqiua (Kanal za navodnjavanje), Noria (Norija, kolo za natapanje), Azud (Brana), Alburca (Bazen).
Društveni život u Španiji je procvao pojavom muzičkih škola. Hidžaska poezija i muzika postala je popularna, pa se ova umjetnost pojavila u Andaluziji neposrednom blizinom pjesnikinja i pjesnika. Arapska muzika je igrala svoju ulogu u društvenom životu Andaluzije. Muzička škola koju su osnovali Ziryāb, njegovi sinovi, kćeri i susjedi imala je veliki utjecaj na društvena kretanja. Evropljani u svojim jezicima prepoznaju nekoliko muzičkih instrumenata čiji su nazivi arapskog porijekla: Kanoan (Kanun), Timbal (Bubanj), Naker (Talambas, činela), Cuitar (Gitara), Rebee (Gudački instrument sličan guslama), Luth (Lutnja).
Muslimani su uvezli i neke proizvode arapskog Istoka u Andaluziju odakle su se dalje uvozili u Evropu, posebno je na glasu bila proizvodnja tepiha, i neke vrste tkanine koje su bile poznate po svojim arapskim imenima. Tkanina je naprimjer poznata kao muselin (Mūsilīn) , a to je ime izvedeno iz riječi ''mawṣil'' (tkanina), Tabby nosi naziv po jednom kvartu u Bagdadu koji se zove 'Atābī, Camiel od riječi al-ẖamīl (kadifa, baršun, samt), Mohair od arapske riječi muẖīr.
Andalužani su se zanimali i historijom, te su smatrali da je to naučna disciplina koja ima svoje osnovne temelje i postavke. Među poznatim historičarima bio je Aḥmad Ibn Muḥammad al-Rāzī, Ibn Ḥayyān al-Qurtubī[43], i Ibn al-Hatīb[44]. Pisali su o historiji gradova, općoj historiji i biografije poznatih ljudi. Aliyy Ibn Aẖmad Ibn Ḥazm napisao je djelo Ğamhara ansab al-'Arab , a najpoznatije djelo koje je napisao o povijesti religija je al-Faṣl fī al-milal wa al-ahwāi wa al-niẖal. Abū Muẖammad Jūsuf Ibn 'Abd al-Barr[45] napisao je djelo al-Istī'āb fī m'arifa al-aṣẖāb i al-Durar fī iẖtiṣār al-magāzī wa al-siyar. Abū al-M'aārif Abd al-Raḥmān Ibn Muḥammad al-Ra'īnī napisao je djelo al-Bāhir fī al-tāriẖ. Ibn al-Faraḍī se smatra najpoznatijim piscem biografija, a to je i pokazao u svojoj knjizi Tārīẖ 'ulamā al-Andalus[46]. Knjigu Tārīẖ ifitāẖ al-Andalus[47] napisao je Abū Bakr Muẖammad al-Qurtubī poznatiji kao Ibn al-Qūṭiyy, knjigu Muẖtaṣar tārīẖ al-Ṭabarī napisao je 'Urayb Ibn Ṣ'ad al-Qurṭubī[48] (umro 380 h.g.), knjigu al-Quḍā fī al-Qurṭubā napisao je Muḥammed Ibn Ḥāriṯ al-ẖašanī[49] ( umro 360 h.g.), knjigu al-Muqtabis fī aẖbār balad al-Andalus napisao je Marwān Ibn Ḥayyān al-Qurṭubī ( umro 469 h.g.), knjigu Sirāğ al-mulūk napisao je Abū Bakr al-Ṭartūšī[50] (umro 520 h.g.), i knjigu Adāb al-siyāsa fī al-wizāra napisao je Ibn al-Haṭīb al-Salmānī.
Muslimani Andaluzije su imali velikog udjela i na polju geografije, pa su neki među njima napisali i djela iz te oblasti a koja su od velike važnosti. Među njima je bio Abū al-Abbās Aḥmad Ibn 'Umar Ibn Anas al-'Uḏrī[51] koji je napisao knjigu Tarḍī' al-Aẖbār wa tanwī' al-āṯār wa al-bustāni fī garāib al-bildān wa al-masālik ilā ğamī' al-mamālik. Dr. Abd al-Azīz al-Ahwānī je 1907. u Madridu izdao jedan dio ove knjige pod naslovom ''Nuṣūṣ 'an Andalus'' (Tekstovi o Andaluziji). Ovo djelo se smatra jednim od najvažnijih djela o geografiji Andaluzije, njegovoj historiji i stanju gradova. Među andalužanske geografičare spada i Aḥmad Ibn Muḥammad al-Rāzī (umro 334 h.g.). Napisao je nekoliko djela iz ove oblasti, a najpoznatije djelo mu je Masālik al-Andalus čiji je tematski sadržaj najviše usredotočen na opise Andaluzije, ali nažalost većina ove knjige je izgubljena, i do nas je dospio samo jedan manji dio. Al-Idrīsī[52] se proslavio kao poznati gografičar, a koji je ujedno sačinio i okruglu kartu svijeta. Na okrugloj formi od srebra načinio je svijet tako što je nacrtao svjetske oblasti, mora i najvažnije gradove. Među geografima koji su putovali svijetom je Ibn Ğubayr[53] koji je napisao knjigu al-Riḥla i Ibn Baṭūṭa[54] koji je napisao knjigu Nuzha al-Muštāq. Proputovao je Malom Azijom, Srednjom Azijom, Indijom, Kinom i Afrikom i sve je te zemlje naveo i opisao.
Muslimani u Adaluziji su takođe bili posvećeni i proučavanju filozofije. Na Zapad su prenijeli grčku filozofiju i ono što su oni tome pridonijeli. Njihova najveća preokupacija je bio pokušaj pomirenja vjere i filozofije. Najpoznatiji filozof je Ibn Rušd[55] koji je poznat po svojim komentarima Aristotelove filozofije. Ostavio je veliki trag u Evropi. Najpoznatije njegovo djelo je Tahāfut al-tahāfut (Destrukcija destrukcije) koje je odgovor na djelo Imama al-Gazāliya[56] Tahāfat al-falāsifa (Destrukcija filozofije). Među poznatim filozofima bio je i Ibn Māğa i Ibn Ṭufayl[57] koji je napisao filozofski roman Ḥayy Ibn Yaqẓān, a koji je preveden na latinski, engleski i mnoge druge evropske jezike. Arapi nisu ništa manje bili posvećeni zoologoji nego li drugim naukama u kojima su bili pioniri. Brojni arapski naučnici su se istakli na polju zoologije. Napisali su mnoge knjige i djela zasebno o zoologiji. Životinje igraju važnu ulogu u čovjekovu životu, jednako i sa ekonomske i estetske strane. Navodili su vrste životinja, divlje i domaće, ptice, insekte, ribe, i decizno ih opisivali, i pojašnjavali njihov izgled, svojstva i narav.[58]
Mnoga imena životinja, ptica i riba na arapskom nazivlju ušla su u Evropu, Afriku i Aziju, uz napomenu da ima imena koja se još uvijek koriste čak i danas u svom orginalnom arapskom nazivlju u evropskim jezicima.
Imena tih životinja su: Alizan (Konj), Algaasele (Gazela), Cleb
(Pas), Dub (Medvjed), Cirafo (Žirafa), Sakre (Soko), Agol (Zmija), Fau (Slon),
Grbo (Skočimiš), Papge (Papagaj), Aboukorn (Nosorog), Abafa (Ženka nosoroga),
Abacore (Mala deva), Ariel (Kozorog), Dabuh (Hijena), Gundi (Vrsta miša),
Haudim (Vrsta guštera), Alhorre (Vrsta ptice), Alacran (Škorpija), i mnoga druga imena životinja koja se i danas
koriste.
Muslimani su takođe ostavili utjecaj na Andaluziji i Evropu kada je
posrijedi govor o bontonu. Lebon je ukazao na govor Sebubavenlija* u njegovoj
knjizi o Kur'anu gdje tvrdi da su arapsko iskustvo i njihova tradicija bile
povod vaspitanja gordog temperamenta naših kraljeva u Srednjem vijeku i naši
vitezovi su se podučili najuzvišenijim osobinama, najplemenitijim i
najmilostivijim a da pri tome nisu izgubili ništa od svoje hrabrosti. Takođe je
rekao: '' Islamska kultura je ostavila veliki utjecaj na svijet, i taj
utjecaj je došao od samih Arapa, s njima u tome nisu učestvovali mnogi narodi
koji su primili islam. Arapi su svojim vaspitanjem ugladili berbere, i oni su
oni koji su otvorili Evropi vrata naučne, književne i filozofske spoznaje koja
su joj tada bila nepoznata svojim kulturološkim utjecajem, i oni su bili naša
civilizacija i naši predvodnici šest stoljeća.'' [59]
Islamsko-arapska baština u raznim oblastima: naučnim, političkim, socijalnim, ekonomskim, i duhovnim se raširila južnom i zapadnom Evropom politikom, kulturom i ratom, i muslimani su osnovali centre svoje civilizacije na tim područjima. U tim centrima su se pojavili prevodioci koji su prenosili važne aspekte islamsko-arapske civilizacije na svoje jezike, tako da su Toledo, Sevilja, Granada i Kordoba bili najpoznatiji prevodilački centri. U Sevilji je bio arapsko-latinski fakultet gdje su se prevodila filozofska djela. Filozofija Ibn Rušda je ostavila poseban dojam na Zapadu, tako da su se rodili reformatorski pokreti koji su se protivili crkvenom učenju. Ova djela su postala temeljni izvori na univerzitetima u Evropi sve do sedamnaestog stoljeća.
Neki Evropljani su pokušali da umanje ulogu muslimana u evropskoj renesansi i njenom procvatu, ali oni pri tome zaboravljaju da su al-Idrīsī i al-Hāzin pretekli Njutna s govorom o gravitaciji[60], da je Ibn al-Nafīs pretekao Harvija s govorom o cirkulaciji krvi[61], da je Ibn Miskawayh[62] pretekao Darvina s govorom o evoluciji, a Ibn Haldūn[63] La Marka sa stavom o ujecaju okoline na život, da je Ibn Sīnā[64] pretekao učenjake Zapada na polju medicine, minerala, biljaka i životinja, da su Ibn Jūnus[65] i Ibn Ḥamza[66] svojim istraživanja stvorili ambijent za spoznaju algoritama, integralnog i diferencijalnog računa, da je al-Hawarizmī[67] prvi koji je pisao o računanju i algebri na jedan uređen naučni metod, i da je prvi koji je upotrijebio brojeve u matematici. Kao dokaz velikog arapskog naučnog nasljeđa je ono što je ostalo u bibliotekama širom svijeta, imena djela se čuvaju u katalozima, kao potvrda dosega veličine arapske civilizacije na različitm poljima znanosti, i shodno tome arapsko-islamska civilizacija je ostavila veliko dobro u Evropi i bila je aktivan faktor evropske renesanse.
Autor: Tawfīq Sulṭān al-Yūzbakī
Naslov integralnog teksta: al-Ḥaḍāra al-Islāmiya fī al-Andalus wa aṯaruhā fī Ūrūbba
Prijevod i opaske: Dženan Smajić
[1] Kao uvodnu napomenu naslovio bih pitanje osvajanje Španije i vremenski
kontekst u kojem se zbilo osvajanje ove teritorije. Pitanje vojne ekspanzije je
potrebno posmatrati na nekoliko nivoa, odnosno pristup tom socijalnom fenomenu
mora biti interdisciplinaran. U ovom tekstu se govori prvenstveno o
historijskom događaju, nečemu što se zbilo u datom vremenskom kontekstu, i kao
takvom ozbiljenu jednog historijskog događaja nema pristupa etičke strane
moralnog vrednovanja same vojne ekspanzije jedne kulture u datom kontekstu.
Pitanje međusobnog općenja kultura treba da se gradi na sveopćem dijalogu u
formi interkulturalizma, a ne antagonizma čemu se nerijetko pribjegava. Ovdje
nemam prostora za detaljnu obradu pitanja kulturno-teritorijalne ekspanzije,
ali u slučaju Španije potrebno je pratiti dati kontekst u kome osvajanje
Španije od strane Arapa u datom pogledu je bila čak i dobit kako to navodi
F.Hiti:''U izvjesnom pogledu izjavljuje Dozy >>arapska je okupacija bila
čak dobit za Španiju<<. Ona je skršila moć privilegovanih grupa, među
kojima je bilo plemstvo i kler, poboljšala je stanje robovske klase i dala
hrišćanskim vlasnicima zemljišna prava kao što je otuđivanje imovine, na što
nisu imali pravo pod Vizigotima.'' F.Hiti, Istorija Arapa, Veselin
Masleša, Sarajevo, 1973.,str. 358-359. Naravno, Hitijeva konstatacija otvara
općenito pitanje vojne intervencije i koliko je jedna takva aktivnost moguća
dobit za obje strane. Relativno lahko osvajanje Španije se objašnjava
konstatacijom da su prethodno Španijom vladali Svevi i Vandali, a poslije njih
Goti, a oni su bili upadačke germanske horde, i njihov odnos spram domicilnog
stanovništava često je bio despotski, a jevreji koji su živjeli u Španiji bili
su otuđeni od glavnine stanovništava zbog progona i tortura koje su nad njima
vršene. U kontekstu ovih podataka dolazak Arapa je za domicilno stanovništvo, a
tako i hrišćane i jevreje predstavljao i određenu dobti i upravo će hrišćani i
jevreji naknadno svoje kulturološke znamenitosti dijeliti sa muslimanima što će
dovesti do pojave jedne nove, ako mogu kazati hibridne kulture, kulture koja
nastaje na temeljima nekoliko različitih kulturnih identiteta, a koju danas
poznajemo kao kulturu Andaluzije. Kako je rat poiman u srednjevjekovlju od
strane nekih islamskih pravnika pogledati: Šams al-din Muhamed ibn al-Hatīb al-Šarbīni, Mugnī al-Muhtāğ, dār al-M'arifa, Bejrut, 1998, 4/ 277. Mugnī al-Muhtāğ je komentar kratke
poslanice Minhāğ al-Ṭālibīn Abi Zakariyye Jahye ibn Šeref al-Nawawiya
al-Šāfi'iyya;
Sayyid Sābiq, Fiqh al-sunna, al-Risāla, Libanon, 2005, str. 70 – 78; Loay M. Safi, Mir i granice
rata, Bemust, Sarajevo,2004.
[2] Abū al-Qāsim al-Zahrāwi je bio dobro upoznat ljekar sa jedinstvenim
i složenim lijekovima, i napisao je nekoliko djela iz medicine. Najpoznatije
njegovo djelo je obimna knjiga poznata po naslovu al-Zahrāwī. Od
njegovih drugih djela je knjiga al-Taṣrīf a al-Dūmaylī spominje da je on
bio najpoznatiji ljekar u Andaluziji a ujedno i najpoznatiji muslimanski
medicinar... i poznati hirurg.
[3] O sintagmi ''oslobođenje Španije'' smo već govorili u kratkim crtama.
[4] Arijanstvo je naučavanje aleksandrijskog svećenika Arija (4 st.) koji
je tvrdio da Krist nije Bog, nego običan čovjek. Pogledati: Anić-Klaić-Domović,
Rječnik stranih riječi, Sani-plus, Zagreb, 2002, str. 117
[6] Oblast u Iraku, između Basre i Perzije.
[8] Al-Maqarrī al-Tilmisānī,
Nafḥ al-ṭīb min guṣn al-Andalus al-raṭīb, Dār al-fikr, Bejrut, 1998,
1/247.
[9] Lebon, Ḥaḍāra al-'arab, str. 277
[10] Ibid. str. 582
[11] Ibid. str. 274
[12] Muḥammad ibn Aḥmad al-Maqdisī, (336-380). Napisao je
djelo Aḥsan al-aqāsīm fī m'arifa al-aqālīm, koje spada među najpoznatija
djela na polju geografije koje se pojavilo u desetom vijeku. Autor je pisao o
islamskim pokrajinama, uz spomen rijeka,
jezera i mora. Navodio bi poznate učenjake tih pokrajina, gradove, uz govor o
trgovini, razlikama u govoru i jeziku, sljedbama, opisivao je kakvu hranu jedu,
kakvi plodovi u datim oblastima rađaju, karaktere žitelja, njihove pozitivne i
negativne osobine, tu su i spomeni pustinja, brda, i planina. Spominjao je i
vladare, šta se u kojoj oblasti proizvodilo i na kojem stepenu je bila nauka i
naučna dostignuća. Iz ovih kratkih crta jasno je da se radi o vrlo vrijednom
djelu koje je dio cjelokupne arapsko-islamske baštine, i koje svakom
istraživaču iz raznih oblasti može ponuditi mnogo važnih informacija o životu u
islamskom svijetu u desetom vijeku.
[14] Šihāb al-dīn Yāqūt al-Bagdādī. Poznatiji je kao Yāqūt al-Ḥamawī. Nije poznato kada je rođen, a
porijeklom je Bizantijac. U Bagdad je doveden kao rob kojeg je kupio čovjek po
imenu 'Askar al-Ḥamawī, pa zbog toga je i poznat kao Yāqūt al-Ḥamawī. Čovjek koji ga je kupio je bio trgovac, ali nepismen, pa je Yāqūta poslao u školu da nauči čitati i pisati
kako bi vodio trgovinu. Malo nakon toga bit će oslobođen pozicije roba, ali će
ga 'Askar opet vratiti sebi i ponovo slati na putovanja radi trgovine. Nakon
smrti 'Askara on nastavlja sa putovanjima, koja će mu omogučiti da napiše jedno
od najpoznatijih djela iz geografije, M'uğam al-Buldān. Ovo djelo je štampano, i ima pet tomova. Osim bogatih informacija o
određenim zemljama tu su i informacije historijskog i književnog značaja.
[16] Charles Sabatier, Petit dictionnaire des mots rares et ancients de la
langue française, pogledati riječ:
caraque.
[17] 'Abd al-Raḥmān I, (731/788). Bio je umejadski vojskovođa koji se uspio spasiti ruku
Abū al-'Abbāsa al-Saffāḥa, i u Andaluziji
osnovati umejadsku državu nakon što je osvojio Kordobu 756. Uspješno je riješio
mnoge smutnje i proteste koji su bivali u Kordobi, tako da je uljepšao grad
Kordobu i 786. sagradio poznatu džamiju u Kordobi koja se smatra vrhuncem
islamske arhitekture. Pogledati: Munīr al-B'albakī, M'uğam al-'alām al-mawrid,
Dār al-ilm li al-malāyīn, Bejrut, 1992, str. 281.
[18] Papa Silvestar II, rođen kao Gerbert Aurillac, (Auvergne, Francuska,
oko 945. - Rim, 12. maja 1003.). Papa od 2. aprila 999. Godine. Papa Silvester
II bio je prvi francuski papa. Prva znanja je stekao u svom rodnom mjestu, a
967. odlazi u Španiju, pa boravi u
Barceloni, Kordobi i Sevilji. Evropi je predstavio računaljku koja je nakon
kraja Grčko-Rimske ere bila nepoznata u Evropi sve do susreta sa Arapima koji
će sistem računaljke unaprijediti uvođenjem nule. Prema Charles Seifu
računaljka koju je Papa II ponovo vratio u Evropu nije imala nulu. U Kordobi i
Sevilji se susreo sa arapskim učenjacima, naučio je arapski jezik, i poslije je
postao vrlo poznat prvenstveno zbog svog znanja. Bio je dobar poznavalac
teologije, logike, filozofije, matematike, itd.
[19] Pogledati: Ibn Haldūn, Al-Muqaddima,
Paris, 1858. (Knjiga je dostupna na stranici www.al-mostafa.com) Al-Muqaddima je jedno
od najvažnijih djela u arapsko-islamskoj kulturi, i prevedena je i na naš jezik
perom dr. Teufika Muftića, a knjigu je izdao El-kalem.
[20] Ibn Ğulğul ( umro 987.), zvao se Abū Dāwud Suleymān Ibn Ḥassān. Bio je poznati ljekar i historičar. Rodom
je iz Kordobe. Njegova poznata djela su:
Tabaqāt al-atibbā wa al-ḥukamā
(Generacije poznatih ljekara i filozofa), Tafsīr
al-adwiya al-mufreda min kitāb Disqūrīdis (Pojašnjenje jedinstvenih lijekova iz
knjige Diskorida). Pedanije Diskorid (40-90) bio je grčki ljekar i
farmakolog. Poznat je kao autor djela De materia medica (O ljekovitim tvarima)
i ovo djelo je bilo jedno od vodećih priručnika iz farmakologije do 1600.
[21] 'Abd al-Malik Ibn Ḥabīb al-Sulamī je jedan od najpoznatijih
pravnika, i poznavalaca hadisa u Andaluziji, i na tom polju je napisao djela:
al-Wāḍiḥa, al-Ğāmi'u, Garīb al-ḥadīṯ, Tafsīr garīb al-Muwatta. Opširna njegova
biografija je ponuđena u uvodu njegova djela:
Tafsīr garīb al-Muwatta, Maktaba al-'Ubaykān, Rijad, 2001.
[22] Abū 'Alī al-Qālīyevo spomenuto djelo je jedno od četiri najvažnija
djela o arapskoj književnosti, a arapski nobelovac Nağīb Maḥfūẓ u svom romanu Han
Halili na stranici sedamnaest kaže: (...) U svom pretraživanju zastade na
govoru Ibn Haldūna: '' Slušasmo od naših učenih predaka na predavanjima da su
temeljna djela o tvorbi književnosti i njenim postulatima četiri djela i to:
al-Kāmil Muberreda, Adab al-Kātib Ibn Quteybe, al-Bayyān wa al-tabyīn Džahiza i
al-Nawādir Abī 'Alī al-Qālīya al-Bagdādiya.'' Napomena: Njegovo djelo al-Āmālī
se u nekim izvorima spominje pod imenom al-Nawādir.
[23] Tārīẖ iftitāḥ al-Andalus je
djelo koje je štampano i dostupno, pa o bigrafiji ovog autora pogledati uvod
navedenog djela. Pogledati: Ibn al-Qūṭiya, Tārīẖ iftitāḥ al-Andalus, Dār
al-Kitāb al-Lubnānī, Bejrut, 1989, str. 7-19.
[24] Pogledati: Muḥammad ibn Ḥāriṯ, al-Quḍāt bi al-Qurḍuba,
Dār al-Kitāb al-Lubnānī, Bejrut, 1989. Ovo djelo je vrijedan historijski
ukras koji popunjava mozaik Andaluzije, ono nam nudi veoma važne informacije o
Kordobi, a riječ je o biografijama učenih osoba Kordobe koje su obnašale
funkciju sudije ili im je ona bila ponuđena pa su je odbili.
[25] Pogledati: Ibn Hazm, Kitāb fī al-milal wa al-ahwāi wa
al-niḥal, Dār
al-Ğayl, Bejrut. Ibn Hazm je jedan od najvećih muslimanskih mislioca, koji se
istakao na nekoliko polja. Navedeno djelo je iz oblasti komparacije religija, a
mimo toga, napisao je poznato djelo iz islamskog prava, a na naš jezik je
prevedeno jedno njegovo djelo iz književnog opusa Golubičina ogrlica, te je posebno
interesantan kao predstavnik literarne islamske pravne metodologije, pa je i na
tom polju napisao znamenito djelo al-Muhalla*.
[26] O ovom pjesničkom žanru pogledati: Frančesko Gabrijeli, Arapska književnost, Svjetlost, Sarajevo,
1985, str. 149-154.
[27] Aḥmad Ibn Muḥammad (860-940), bio je poznati arapski književnik. Rodom je iz
Kordobe, a najpoznatiji je po svojoj antologiji al-'Iqd al-farīd (Jedinstvena ogrlica) koja je podijeljena na
dvadeset i pet dijelova, a u toj antologiji je sakupio razne vijesti, izreke,
poeziju, govore o metrici, muzici i dr. Mnogo je poznatiji po ovom djelu nego
li po svojoj poeziji, a bio je između ostalog i vrstan pjesnik. Pogledati: Munīr
al-B'albakī, M'uğam al-'alām al-mawrid, Dār al-ilm li al-malāyīn, Bejrut, 1992,
str. 30. Aḥmad Ibn Muḥammad, al-'Iqd al-farīd, Dār kutub al'ilmiya, Bejrut, 1983.
[28] O Ibn Hazmu kao književniku Frančesko Gabrijeli je rekao: '' (...) Ibn
Hazm (994-1064), jedna od najvećih intelektualnih ličnosti muslimanske Španije.
Njegov Golubičin đerdan, ljupka rasprava o ljubavi koja je nedavno ponijela
veliki uspjeh u Evropi, ističe se u strogom stvaralaštvu Ibn Hazma, teologa i
pravnika, istoričara i polemičara.'' Pogledati: Frančesko Gabrijeli, Arapska književnost, Svjetlost, Sarajevo,
1985, str. 145
[29] Ibn Zaydūn (1004-1071), rodom je
iz Kordobe, a bio je poznati pjesnik, koji se odlikovao veličanstvenom
deskripcijom koja je oslikavala njegov stil, a njegova najpoznatija kasida je
izraz čežnje za voljenom. Pogledati: Munīr al-B'albakī, M'uğam al-'alām
al-mawrid, Dār al-ilm li al-malāyīn, Bejrut, 1992, str. 26
[30] Ibn Hufāğa (1058-1138), bio je
poznati pjesnik koji se posebno istaknuo svojim opisima prirode, prepuštao bi
se imaginaciji i nudio bi jedinstvene prikaze prirodnih ljepota. Pogledati: Munīr
al-B'albakī, M'uğam al-'alām al-mawrid, Dār al-ilm li al-malāyīn, Bejrut, 1992,
str. 23. Nekoliko stihova:
'' Zagrljaj
moj utonu u noćni ogrtač što se priviđa kao gazela na pješćanome brijegu
U pregršt slatku pljuvačku i piće napunih,
pa se napih pića i vina lijepoga.'' Pogledati: Ibn Hufāğa, Dīwān al-ši'ar, Dār
al-M'arifa, Bejrut, 2006, str. 11
[31] Ibn al-Faraḍī (962-1013), bio je poznati historičar i
pravnik. Putovao je po Magribu i otišao je na hadž, gdje je sreo mnoge
učenjake, a ubili su ga berberi u njegovoj kući za vrijeme osvajanja Kordobe.
Njegovo poznato djelo je: Tārīẖ 'ulamā al-Andalus, Dār al-kitāb al-Lubnānī,
Bejrut, 1982.
[32] Al-Idrīsī (1100-1166) je bio poznati arapski kartograf, geograf, a uz to se
bavio filozofijom, botanikom i drugim znanostima. Živio je na Siciliji, ali s
obzirom na opis svoga zanimanja bio je svjetski putnik. Njegovo djelo Nazha
al-muštāq fī iẖtirāq al-āfāq je veoma značajno djelo iz geografije
i kartografije koje je nastalo u jedanaestom stoljeću, djelo koje će mnogima
poslužiti kao temelj za proučavanje geografije i unapređivanje kartografije.
Ovo djelo se još zove Rođerova knjiga , jer je napisano na molbu
sicilijanskog kralja Rođera II.
[33] Pisac poznatog djela al-Bayān al-Magrib fī aẖbār al-Andalus. Živio je krajem trinaestog i početkom devetnaestog stoljeća, a ova
knjiga sadrži vrijedne informacije o Magribu (Alžir i Maroko) i Iberijskom
poluotoku, koje se ne mogu pronaći u drugim djelima te epohe. Ono je ujedno
kompletno prevedeno na francuski jezik.
[34] Gustav Lebon (1841-1931) je poznati francuski sociolog koji je između
ostalog napisao djelo La civilisation des arabes u kojem je prikazao sav
doprinos arapske civilizacije koja je iznjedrila mnoge učenjake i naučnike
raznih profila koji će direktno ili indirektno utjecati na razvoj evropske
misli i pojavi evropske renesanse.
[36] Abbās Ibn Firnās ( umro 887.), bio je arapski filozof, ''aviatičar'', fizičar i
muzičar. Naučnik koji je još u osmom
stoljeću sačinio sat, takođe se bavio astronomijom, a posebno je intresantan
zbog toga što je pokušavao letjeti, tako što je svoje tijelo prekrio perjem i
tome dodao dva krila, ali je taj pokušaj bio neuspješan tako da je pao. U
svakom slučaju govoriti i razmišljati u osmom stoljeću o letenju bio je veliki
napredak ljudske misli, i podatak koji svjedoči o tome koliko su muslimani u
ranom periodu islama bili posvećeni nauci i inoviranju u odnosu na stoljeća
koja će uslijediti. Pogledati: Munīr
al-B'albakī, M'uğam al-'alām al-mawrid, Dār al-ilm li al-malāyīn, Bejrut, 1992,
str. 33
[37] Ibn Abī 'Uṣayb'a u svom poznatom djelu 'Uyūn al-anbāi fī ṭabaqāt
al-aṭibbāi spominje Asklepija koji je kod starih Grka bio bog liječništva,
a njegov pandan na Istoku, tačnije u Egiptu bio je Imhotep. U grčkoj mitologiji
Kentaur Hiron je bio vrlo inteligentan kentaur, poznavao je i medicinu, pa je
Asklepija podučio hirurškim zahvatima, te je ovaj poslije toga postao
najpoznatiji liječnik. Iz govora o Asklepiju da se razumjeti da u antičkoj
Grčkoj vještine hirurških zahvata nisu bile strane što je i slikovito prikazano
u mitologiji, pa govor da su muslimani prvi koji su radili hirurške zahvate je
pod znakom pitanja i zahtijeva dublju analizu.
[38] Abū al-Qāsim al-Zahrāwī (936-1013), rođen je gradu al-Zahrā u
Andaluziji. Živio je u vremenu procvata islamske kulture u Španiji, i posebno
se istakao na polju medicine. Ono što je začudno je da o njegovom životu nemamo
mnogo informacija, a primjer toga je njegova biografija koju navodi Ibn Abī 'Uṣayb'a
(1200-1270) u svom djelu 'Uyūn al-anbāi fī ṭabaqāt al-aṭibbāi pa
al-Zahrāwīya spominje kao vrsnog ljekara, i navodi naslove djela koja su spomenuta
gore u tekstu, ali ne nudi nam nikakve informacije o njegovom životu. Njegovo
djelo će biti osnova svim hirurzima do šesnaestog stoljeća. Posebno je značajan
na polju istraživanja alatki kao osnovnih pomagala hirurgu, pa osim što je
izumio određene sprave nudio je i detaljne opise istih i način njihove
upotrebe. Smatra se najplodonosnijem muslimanskim piscem na ovom polju, tako da
se ova njegova dva djela smatraju medicinskim enciklopedijama, koje su do
sedamnaestog stoljeća bile oslonac i ljekarima u Evropi. Pogledati: http://islamstory.com/ar/%D8%A3%D8%A8%D9%88_%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%A7%D8%B3%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%B2%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%88%D9%8A_%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D8%AF_%D8%B9%D9%84%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%AC%D8%B1%D8%A7%D8%AD%D8%A9
[39] Abdullah Ibn Aḥmad
(1188-1248). Rođen je u Malagi. Bio je poznati botaničar, farmaceut, i fizičar.
Putovao je po zemljama Bizanta i Grčke tragajući za rijetkim biljkama. Umro je
u Egiptu za vrijeme vlasti Ejubija. Bio je nautjecajniji u svoje vrijeme u
oblasti botanike, pa je zvan ''Dokaz'' , jer kada je trebalo postaviti neko
pitanje u vezi date biljke bio je najpozvaniji da o tome govori. Najpoznatije
njegovo djelo je: Mufradāt Ibn al-Bayṭār. Botaniku je učio kod Abu
al-Abbasa al-Nabātiya. S njim je i počeo skupljati sve biljke širom Španije, i njegov
učitelj je zaslužan za razvoj prvog naučnog metoda koji je podrazumijevao
eksperimentalne i empirijske metode deskripcije i identifikacije biljaka.
Abdullah Ibn Aḥmad je potom napustio Malagu i putova je širom islamskog svijeta
skupljajući biljke. Spomenuto djelo je najbolje djelo iz ove oblasti napisano u
klasičnom periodu arapsko-islamske civilizacije, i u njemu je opisano 1400
lijekova organskog i neorganskog porijekla. Pogledati: : Munīr al-B'albakī, M'uğam al-'alām al-mawrid, Dār al-ilm li
al-malāyīn, Bejrut, 1992, str. 19
[40] Ibn Ğulğul ( umro 987.), zvao se Abū Dāwud Suleymān Ibn Ḥassān. Bio je poznati ljekar i historičar. Rodom
je iz Kordobe. Njegova poznata djela su:
Tabaqāt al-atibbā wa al-ḥukamā
(Generacije poznatih ljekara i filozofa), Tafsīr
al-adwiya al-mufreda min kitāb Disqūrīdis (Pojašnjenje jedinstvenih lijekova iz
knjige Diskorida). Pedanije Diskorid (40-90) bio je grčki ljekar i
farmakolog. Poznat je kao autor djela De materia medica (O ljekovitim tvarima)
i ovo djelo je bilo jedno od vodećih priručnika iz farmakologije do 1600.
[41] Stefan Ibn Bāsīl (846-861).
Spominje ga Ibn Abī 'Uṣayb'a kao asistenta Hunayn
Ibn Ishāqa (808-873), koji je bio arapski
kršćanski liječnik. Upoznao se sa abasidskim halifom al-M'amūnom koji ga je
potom učinio glavnim čovjekom u administraciji za prevođenje. On je na arapski
jezik preveo mnoga djela Platona, Aristotela, Galijanosa i djela neoplatonista
čime je obogatio arapsku filozofiju grčkim idejama čime je arapski genij ušao u
novu epohu stvaralaštva. Pogledati: Munīr al-B'albakī, M'uğam al-'alām
al-mawrid, Dār al-ilm li al-malāyīn, Bejrut, 1992., str. 17. Stefan je takođe
preveo nekoliko djela Aristotela o prirodi,
a najpoznatije djelo koje je preveo je al-Maqālāt al-ẖamsa (De
materia medica) Pedanije Diskorida, pa će upravo Pedanije Diskorid povezati
Stefana i Ibn Ğulğula.
[42] Al-'Abbās Ibn al-Rūmī (1165-1240) rodom je iz Sevilje. Ovaj
islamski naučnik iz klasičnog doba je interesantan i privlači pažnju s
razlogom, jer dok u savremenom dobu u islamskom svijetu još uvijek postoji
konfrontacija između učenjaka teksta (učenjaka tradicionalnih znanosti) i
učenjaka konteksta (naučnika iz raznih prirodnih i društvenih nauka) ovaj um je
napravio spoj i jednog i drugog i pokazao je da je nauka jedinstvena, pa je bio
poznati botaničar ali ujedno i vrsni poznavalac hadisa i fiqha. Svoja putovanja
koja je koristio da bi dobio određene idžazetname takođe su mu služila i za
istraživanje raznih vrsta biljaka. Bio je malikijske pravne sljedbe, a poslije
će postati prvrženiji literarnoj pravnoj školi, a između ostalog susreo se i sa
poznatim islamskim pravnikom malikijske orijentacije Ibn al-'Arabiyom. Njegova
putovanja po islamskom svijetu omogućit će mu da postane prvenstveno poznat kao
botaničar, a potom kao znalac hadisa.
[43] Ibn Ḥayyān al-Qurtubī bio je poznati historičar iz Andaluzije koji
je napisao nekoliko značajnih djela na tom polju: al-Muqtabis fī tārīẖ
al-Andalus, Kitāb al-matīn, Tārīẖ fuqahā al-Qurduba i dr.
[44] Ibn al-Haṭīb (1313-1374), rodom je
iz Granade. Bio je pjesnik i historičar. Poznat je bio po svojim al-muwaššaḥatima
, a završio je nesretno tako što je ugušen u zatvoru. Njegova dva
najpoznatija djela su: al-Iḥāṭa fī tārīẖ Garnāṭa i al-'I'alām fī man
būy'a qabla al-Iḥtilām min mulūk al-Islām. Pogledati: Munīr al-B'albakī,
M'uğam al-'alām al-mawrid, Dār al-ilm li al-malāyīn, Bejrut, 1992., str. 23
[45] Ibn 'Abd al-Barr (978-1071). Rođen je u Kordobi a umro je u Šatibi.
Njegova djela su: Al-Istī'āb (u ovom
djelu je sakupio biografije ashaba), Al-durar fī Iẖtiṣār al-magāzī wa
al-siyar, al-Qaṣd wa al-Umam fī al-t'arīf bi uṣūl ansāb al-'arab wa al'ağam. Pogledati:
Munīr al-B'albakī, M'uğam al-'alām al-mawrid, Dār al-ilm li al-malāyīn, Bejrut,
1992., str. 30
[46] Ibn al-Faraḍī (962-1013), bio je poznati historičar i
pravnik. Putovao je po Magribu i otišao je na hadž, gdje je sreo mnoge
učenjake, a ubili su ga berberi u njegovoj kući za vrijeme osvajanja Kordobe.
Njegovo poznato djelo je: Tārīẖ 'ulamā al-Andalus, Dār al-kitāb
al-Lubnānī, Bejrut, 1982.
[47] Tārīẖ iftitāḥ al-Andalus je
djelo koje je štampano i dostupno, pa o bigrafiji ovog autora pogledati uvod
navedenog djela. Pogledati: Ibn al-Qūṭiya, Tārīẖ iftitāḥ al-Andalus, Dār
al-Kitāb al-Lubnānī, Bejrut, 1989, str. 7-19.
[48] 'Urayb Ibn Ṣ'ad al-Qurṭubī se bavio medicinom, astronomijom i
historijom, a na tom polju je i ostao poznat svojim skraćenim djelom poznate
historije al-Tabariya koja se ubraja među najpoznatije knjige iz historije
nastale u klasičnom dobu islama.
[49] Pogledati: Muḥammad ibn Ḥāriṯ, al-Quḍāt bi al-Qurḍuba,
Dār al-Kitāb al-Lubnānī, Bejrut, 1989. Ovo djelo je vrijedant historijski
ukras koji popunjava mozaik Andaluzije, ono nam nudi veoma važne informacije o
Kordobi, a riječ je o biografijama učenih osoba Kordobe koje su obnašale
funkciju sudije ili im je ona bila ponuđena pa su je odbili.
[50] Abū Bakr al-Tartūšī spada
među poznate historičare, a posebno se istakao svojim poznatim djelo Sirāğ
al-Mulūk, a autor se u ovom djelu bavi vladarima, tako što im nudi
priručnik kako i na koji način treba da se ponaša jedan vladar, kakav njegov
odnos treba da bude prema učenjacima, kakve moralne vrijednosti je nužno da
posjeduje itd.
[51] Abū al-Abbās Aḥmad Ibn 'Umar Ibn Anas al-'Uḏrī (1003-1085) poznat
je kao Ibn al-Dalāī. Bio je poštovan i cijenjen učenjak iz Andalusa, rodom iz
sela Dalias. Pogledati: Bassām 'Abd al-Wahhāb al-Bāğī, Mu'ağam al-A'lām,
al-Ğaffān wa al-Ğābī, Kipar, 1987, str. 57
[52] Al-Idrīsī (1100-1166) bio je poznati arapski kartograf, geograf, a uz to se
bavio filozofijom, botanikom i drugim znanostima. Živio je na Sicilija, ali s
obzirom na opis svoga zanimanja bio je svjetski putnik. Njegovo djelo Nazha
al-muštāq fī iẖtirāq al-āfāq je veoma značajno djelo iz geografije
i kartografije koje je nastalo u jedanaestom stoljeću, djelo koje će mnogima
poslužiti kao temelj za proučavanje geografije i unapređivanje kartografije.
Ovo djelo se još zove Rođerova knjiga , jer je napisana na molbu sicilijanskog
kralja Rođera II.
[53] Ibn Ğubayr (1144-1217), rođen
je u Valensiji, a znanja iz različitih oblasti sticao je pred svojim ocem, a
Qur'an je naučio pred Abū al-Ḥasan Ibn Abī al-'Ayšom. Dobro je
poznavao fiqh i hadis, a ni književnost mu nije bila strana. Svoju popularnost
je stekao na drugom polju, svojim djelo al-Riḥla. Ovo je djelo je nastalo kao iskustvo
njegova tri velika putovanja. Opisivao je svoja putovanja, nudio je opise
gradova i druge zanimljivosti koje je vidio i iskusio tokom tih putovanja. Bio
je zadivljen Salahuddin al-Ayubiyom tako da stalno ističe njegovu pravdu i
karakter. Pogledati: Ibn Ğubayr, al-Riḥla, Dār al-Ṣādir, Bejrut, str. 5-6
[54] Ibn Baṭṭūta (1304-1377) je bio arapski
putopisac. Posjetio je Egipat i Siriju (1325.), Irak i Iran (1326.), Tursku,
Srednju Aziju i Indiju (1332-1333) Sumatru i Kinu (1342-1248), Tunis i Alžir
(1348-1349), Španiju (1350.), Zapadnu Afriku (1352.) i druge zemlje. Sva svoja
putovanja je opisao u knjizi: Tuḥfa al-nuẓẓār fī garāib al-amṣār wa 'ağāib al-asfār. Pogledati: Munīr
al-B'albakī, M'uğam al-'alām al-mawrid, Dār al-ilm li al-malāyīn, Bejrut,
1992., str. 19
[55]
Ibn Rušd, poznat kao Averroes (Komentator), jer je bio posvećen
Aristotelovim radovima, pa je kao vrsni poznavatalj Arostotela ponudio i
komentare njegovih djela, a između ostalog isticao je znak ekvivalentnosti
između vjere i filozofije ukazujući da je filozofija nužna kao jedan vid i put
spoznaje Boga, pa u svom djelu Odlučna rasprava rekao je: ''(Ako teološko proučavanje svijeta jeste
filozofija, a ako Vjerozakon nalaže takovrsan studij, onda Vjerozakon nalaže
filozofiju.) Mi kažemo: Ako filozofska aktivnost nije ništa drugo doli
studij postojećih bića i izvlačenje pouke u pogledu Stvoritelja, to jest,
aludirajući na to da su one stvorenja, budući da bića doista upućuju na
Stvoritelja spoznajom njihovog stvaranja, te kadgod je spoznaja njiihovog
stvaranja potpunija, i spoznaja Stvoritelja je potpunija – a ako Vjerozakon
uistinu nuka i podstiče na propitkivanje bića i bodri na takvo što, onda je
sasvim jasno da je ono što ovo ime označava ili obavezno (wājib), ili
preporučeno (mandūb) od strane Vjerozakona.'' Pogledati: Tekst prijevoda
Ibn Rushdove/Averroesove
„Odlučne rasprave...“ (Fasl al-maqāl)
u prijevodu Nevada Kahterana objavljen je u „GLASNIK-u“:
- Ibn
Rušd/Averroes, «Odlučna rasprava: određivanje prirode povezanosti između
Vjerozakona (Šerijata) i filozofije» (Fasl
al-maqāl..., I poglavlje), prijevod s arapskog u: «Glasnik», br. 1-2/2001.,
str. 57-64;- Id., «Odlučna rasprava: određivanje prirode povezanosti između
Vjerozakona (Šerijata) i filozofije» (Fasl al-maqāl..., II poglavlje),
prijevod s arapskog u: «Glasnik», br. 3-4/2001., str. 283-300; - Id., «Odlučna
rasprava: određivanje prirode povezanosti između Vjerozakona (Šerijata) i
filozofije» (Fasl al-maqāl..., III poglavlje i Appendix: Damīma),
prijevod s arapskog u: «Glasnik», br. 5-6/2001., str. 499-514. Pogledati: Munīr al-B'albakī, M'uğam al-'alām al-mawrid, Dār al-ilm li
al-malāyīn, Bejrut, 1992., str. 25
[56] Al-Gazālī (1058-1111), rodom je Tusa, grad u Horosanu. Pogledati: Bassām
'Abd al-Wahhāb al-Bāğī, Mu'ağam al-A'lām, al-Ğaffān wa al-Ğābī, Kipar, 1987,
str. 776. Kritikovao je peripatetičku školu, i izrazito
značajan je na polju islamskog gnosticizma (irfana). Bio je veoma plodonosan
pisac, a njegovo djelo Iḥyā 'ulūm al-dīn prevedeno je na naš jezik. O kritici
filozofije pogledati: Al-Gazālī,
Tahāfut al-falāsifa, Dār al-Ma'ārif, Kairo, 1972.
[57] Ibn Ṭufayl (1100-1180), bio
je poznati pjesnik, astronom, filozof i ljekar. Najpoznatiji je po svom
filozofskom romanu Živi Sin Budnoga (Ḥayy Ibn Yaqẓān), koji je preveden i
dostupan na našem jeziku. Mimo toga napisao je i: Risāla fī al-nafs i Rağaz fī al-ṭibb i ovo djelo ima preko sedam hiljada distihova. Pogledati: Munīr
al-B'albakī, M'uğam al-'alām al-mawrid, Dār al-ilm li al-malāyīn, Bejrut,
1992., str. 29
[58] Životinje će zauzeti svoje mjesto u arapsko-islamskoj kulturi i to
posebno u okviru sufizma gdje se ljubav prema Bogu ispoljava između ostaloga i
u ljubavi prema svemu stvorenome, pa se u jednoj anegdoti navodi da je Bajazid
kupio sjeme karadamona u Hamadanu i stavio ga u kaftan. Kada je stigao u Bastam
i izvadio sjeme shvatio je da je sa sjemenom ponio i nekoliko mrava, na što je
rekao: ''Jadna stvorenja sam odneo tako daleko od njihovog doma'', te se vratio
u Hamadan koji je udaljen nekoliko stotina kilometera. Pogledati: Rejnold
Nikolson, Sufizam-mistici islama, Babun, Beograd, 2011, str. 84
[60] Al-Hāzim je došao do
određenih spoznaja u okviru istraživanja o gravitaciji i u tome pretekao
naučnike svoga doba, ali nije to i detaljno teoretski obrazložio. U svom djelu Mīzān al-Ḥikma konstatovao je da postoji privlačna sila
između svih tijela koja imaju masu, te da tijelo pada na zemlju zbog Zemljine
privlačne sile ili sile teže, te da se privlačna sila (gravitaciona sila)
razlikuje u odnosu na udaljenost tijela koje pada od centra Zemlje. Pogledati:
Fāṭima Maḥğūb, al-Mawsū'iya al-ḏahabiya li al-'ulūm al-islāmiya, Dār al-gad
al-'arabī, Kairo, str. 240-241
[61] Ibn al-Nafīs (1288), rođen je u
Damasku, a umro je u Egiptu. Otkrio je mali krvotok (circulus anguinus minor)
te uz to navodi u svom djelu Šar
tašrīḥ al-qānūn da u njemu dolazi do prečišćavanja krvi.
Međutim, kod naučnika koji se bave historijom medicine nije bio poznat sve do
početka dvadesetog stoljeća kada je već spomenuto djelo Ibn al-Nafīsa pronašao dr. Muḥyī al-dīn al-Taṭāwī. Takođe je napisao slično djelo filozofskom romanu Živi
Sin Budnoga koje smo ranije spomenuli a nazvao ga je Fāḍil Ibn Nāṭiq.
Pogledati: Munīr al-B'albakī, M'uğam al-'alām al-mawrid, Dār al-ilm li
al-malāyīn, Bejrut, 1992., str. 40
[62] Ibn Miskawayh je rođen oko 932. a poznat je kao filozof i historičar ,
a njegove ideje o moralnim vrijednostima, kakva je pravda su veoma zanimljive,
pa pravda (al-'adl) je zauzela svoje mjesto i u naslovu njegovog djela Risāla fī māhiya al-'adl (Poslanica o suštini pravde).
Pogledati: Munīr al-B'albakī, M'uğam al-'alām al-mawrid, Dār al-ilm li
al-malāyīn, Bejrut, 1992., str. 36 i Encyclopedia of islam – volume VII,
Leiden, 1993, str. 143
[63] Ibn Haldūn (1332-1406) je jedan od najpoznatijih islamskih mislioca.
Rođen je u Tunisu, gdje će određeno vrijeme i djelovati sve do odlaska u Egipat
gdje je obnašao funkciju kadije. Napisat će knjigu al-'Ibar wa dīwān
al-mubtada' al-ẖabar fī ayyām al-'arab wa al-'ağam wa al-barbar wa man 'āṣarahum
min ḏawī al-sulṭān al-akbar čiji će uvod postati poznatiji od samog djela,
pa nije rijetkost da znamo za Muqaddimu (Uvod), ali ne i za djelo u čiju svrhu
uvod je i napisan. Njegova Muqaddima će postati osnovom za filozofiju historije
i sociologije, a takođe je i poznat kao kritičar Aristotelove logike, i to u aspektu usmjerenja s forme ka sadržini
te pitanje poimanja jedinke i društva, a o tome je pisao 'Aliyy al-Wardī. ''
(...)opći univerzalni umni zakoni i vanjske pojave određene su svojom
sadržinom, i to vjerovatno sadržinom koja zabranjuje simetričnost univerzalnog
umnog sa vanjskim subjektima...'' (Aliy al-Wardi, Mantiq
Ibn al-Haldun, Kufaan, London, 1994, str. 72)
Ibn
Haldun u ovom odjeljku jasno ukazuje da postoji razlika između umovanja kao
jedne pojave i onoga što priroda kao vanjski subjekt iskazuje svojom
pojavnošću.
Da
li se Ibn Haldun slagao sa Aristotelovom logikom po pitanju poimanja i predođbe
ličnosti i društva? Antička logika je počivala na doktrini neproturječnosti što
je podrazumijevalo da je određena osoba ili dobra ili loša, tj. dobra svojstva
se ne mogu spojiti s lošim. Jedna osoba je dobra ili loša, jedno društvo ima
dobre osobine ili loše osobine, ali se nikada ne prožimaju ta dva suprotna pola
dobrog i lošeg. Ibn Haldūn je posmatrajući ruralne (beduinske) sredine i urbane
uočio i ukazao na nevaljanost takve doktrine, te predstavio svoj poučak. Ako
pogledamo beduine vidjet ćemo da su oni daleko od nauke i umjetnosti, ali su u
isto vrijeme hrabri i odvažni borci, te gostoljubivi. Urbane sredine su
suprotne njima, posvećene nauci i umjetnosti, ali nerijetko ispunjenje
kukavičlukom i nesposobnošću ratovanja, pa biva jasno da se u svakoj zajednici
prožimaju i dobro i loše, i tako svaka individua biva oličena dobrim i lošim
svojstvima. Većina nas se vodi antičkom logikom, pa uglavnom generaliziramo
određena zbivanja, pa je neka skupina ili dobra ili loša, ako je loša nema
nikakva dobra, a ako je dobra onda nima nikakva loša, pa je svaka kritika
napad, a ne koristan savjet. S te strane je korisno proučiti Ibn Haldūnov
poučak o prožimanju dobrih i loših osobina unutar jedne zajednice.
[64] Ibn Sīnā Avicenna (980-1037) je jedan od najpoznatijih filozofa i proučavalaca
medicine u arapsko-islamskoj kulturi. Napisao je preko stotinu djela.
Najpoznatije njegovo djelo je Qānūn iz medicine. Ovo djelo će biti prevedeno na
latinski jezik i od šesnaestog do sedamnaestog stoljeća će se proučavati na
evropskim univerzitetima. A da nije bio samo dobar filozof i ljekar, već i
pjesnik svjedoči njegova poema al-Nafs (Duša). Pogledati: Munīr al-B'albakī, M'uğam al-'alām
al-mawrid, Dār al-ilm li al-malāyīn, Bejrut, 1992., str. 27 O Ibn Sīni na našem jeziku
pogledati: Ahmed Temimdari, Istorija persijske književnosti, Kulturni centar
I.R. Irana u Beogradu, Beograd, 2004, str. 22-26;Bećir Džaka, Historija
perzijske književnosti od nastanka do kraja 15. Vijeka, Naučnoistraživački
institut ''IBN SINA'', Sarajevo, 1997, str. 115-118
[65] Ibn Jūnus (1156-1242) je
poznati arapski matematčar, astronom i logičar. Rođen je u Mosulu gdje je i
umro. Njegova djela: Šarḥ al-'amāl al-handasiya, al-Asrār al-sulṭāniya, i 'Uyūn al-manṭiq. Pogledati: Munīr al-B'albakī, M'uğam al-'alām al-mawrid,
Dār al-ilm li al-malāyīn, Bejrut, 1992., str. 41
[66] Ibn Ḥamza je svoje znanje iz
matematike stekao u Istanbulu i to za života Sultana Murād Ibn Selīma (1575-1595). Njegovo poznato djelo je Tuḥfa
al-'adād li ḏawī al-rušd wa al-sadād, a autor je značajan po svom doprinosu
na polju algoritama. Qadrī Ḥāfiẓ je
napisao djelo o arapskoj naučno-matematičkoj i astronomskoj baštini: Turāṯ
al-'Arab al-'ilmī fī al-riyāḍiyāt wa al-falak, Bejrut, 1970.
[67] Al-Huwārizmī (780-850?) je arapski matematičar i astronom. Smatra se utemeljiteljem
algebre. Njegova djela su prevedena na latinski i dugo vremena je bio proučavan
u Evropi. Njegova poznata djela su: al-Gabr wa al-muqābala, a jedno njegovo djelo iz matematike nije
sačuvano na arapskom već na latinskom jezikom i poznato je kao Algoritmi de
numero Indorum, i podsredstvom ove knjige
riječ algoritmi je ušla u evropske jezike. Pogledati: Munīr
al-B'albakī, M'uğam al-'alām al-mawrid, Dār al-ilm li al-malāyīn, Bejrut,
1992., str. 180
