Hatma dova što saže sve vrline jezika

Prevođenje u vrijeme Abasida

Škola Ḥunayn ibn Isḥāqa i njen značaj u  domenu prevodilaštva

Drugo poglavlje

Ḥunayn ibn Isḥāq

Dvadeset i prva konferencija orijentologa, održana na fakultetu Dū France, utorka, 17. 07. 1973., bila je posvećana Ḥunayn ibn Isḥāqu povodom navršavanja jedanaest stoljeća njegove smrti. Džordž Atvani (Ğūrğ 'Aṭwānī) je u uvodu kazivanja o aktivnostima simpozija, ukazao na kulturološku dimenziju višestrukosti identita Ḥunayn ibn Isḥāqa, te o važnosti tog njegovog višestrukog identiteta u domenu islamsko-kršćanskog dijaloga. Nestorijanski kršćanin, Ḥunayn ibn Isḥāq, uzimao je grčku kulturu da bi je upotpunio sa arapsko-islamskom kulturom preko sirijanskog jezika, i u večini slučajeva to je bilo prvobitno zahvaljujući njegovim prijevodima. Bio je višestrukog obrazovnog identiteta,  bio je ljekar, lingvista i prevodilac. Mi ćemo se ovdje osvrnuti na njegov identitet prevodioca.

Prilikom istraživanja njegova života konsultovali smo se arapskim historičarima, tako da smatramo da je najvaljnije da ukažemo na najvažnije historičare, pri tome ukazujući na onu polutku Ḥunaynova života koju je određeni historičar uzeo za najreprezentativniju, a već je navedeno da je nekada smatran ljekarom, nekada lingvistom, nekada prevodiocem, te filozofom. Historičari su složni oko priznanja njegova vrhunskog poznavanje jezika, što grčkog što arapskog.

Ibn al-Nadīm, koji je živio u periodu kojim se trenutno bavimo, u svom djelu al-Fihrist , koje je napisano 987., spominje Ḥunayna među onim osobama koje su se bavile prevođenjem sa stranih jezika na arapski jezik, a nakon toga navodi zasebnu stavku , u kojoj navodi Ḥunayna kao ljekara prve klase.

Ibn al-Ğulğul al-Magribī, u svom djelu Ṭabaqāt al-aṭibbāʼ wa al-ḥukamāʼ, koje je napisano u vrijeme koje razmatramo, spominje Ḥunayna među ljekarima i filozofima.

U djelu al-Malal wa al-Niḥal al-Šahrastāniya, koji je umro 1153., Ḥunayn je spomenut među islamskim filozofima.

Ibn al-'Arabī, umro 1226., u svom djelu Muhtaṣar tārīh al-duwal navodi da je Ḥunayn poznati ljekar koji je živio u vrijeme al-Mutawakkila, i prisvaja mu nekoliko prijevoda koje je u stvarnosti sačinio Ḥubayš, njegov unuk, i njegov učenik.

Ibn Abī 'Uṣayba'a, umro 1720., navodi da je Ḥunayn lingvista, i u svom djelu 'Uyūn al-anbāi fī ṭabaqāt al-aṭibbāi,  koje predstavlja vrlo bogat izvor za proučavanje Ḥunaynove biografije, upoznaje nas sa njegovim prevodilačkim aktivnostima. Takođe navodi da je Ḥunayn bio jedan uzorit ljekar na dvoru halīfe al-Mutawakkila.

Ibn Hilkān, umro 1282., u svom djelu Wafāyāt al-'ayān spominje Ḥunayna kao ljekara, a potom kazuje da je bio lingvista i nabraja njegove prijevode.

I na kraju, al-Qufṭī, koji je umro 1249., u svom djelu Tārīh al-ḥukamāʼ govori o Ḥunaynu kao ljekaru i učeniku poznatog Māsawayha, a potom ga spominje kao jednog od prevodilaca sa sirijanskog na arapski jezik. Takođe, kazuje da je Ḥunayn bio uzorit ljekar na al-Mutawakkilovom dvoru, i da je u isto vrijeme bio odgovoran za grupu prevodilaca, koja je radila u Kući mudrosti (Bayt al-ḥikma).

Abū Zayd Ḥunayn ibn Isḥāq al-'Ibādi, u Evropi u srednjem vijeku poznat pod imenom  Johannitius Uman ili Hominus, rođen je u Hiri u Iraku 809. u arapskom kršćanskom plemenu 'Ibād. Njegov otac je bio travar (farmakolog),  a to mu je vrlo rano pružilo priliku da se počne zanimati ljekovitim biljem, medicinom, i posebno oftamologijom. 

Nastavio je studirati ove znanosti pred Yūḥanom ibn Māsawajhom (777-857), koji je u Evropi poznat pod imenom Mesue Sinor, iz škole Gundišapur, koja je spomenuta u prvom poglavlju ove naše knjige. Učitelja su pitanja koja je učenik (Ḥunayn) postavljao ljutila, jer su bila provokativna, jer je nekada bilo veoma teško odgovoriti na njih. S druge strane, i sam Ibn Māsawajh je imao određen nivo prezira spram stanovnika Hire, budući da su bili tragovci i tradicionalni bankari. Historičari su složni po pitanju toga da se kod Ibn Māsawajha javljala ljutnja, pa ga je jednog dana Ḥunayn izbacio iz kružoka u kojem se učilo, što je prouzrokovalo obimnu žalost kod mladog učenika.

Ḥunayn se nakon tog događaja preselio u zemlje Bizantije kako bi tamo naučio grčki jezik, a prema onome što tvrdi Ibn Abī 'Uṣayba'a, Ḥunayn je naučio grčki jezik u Aleksandriji, a potom je odselio u Basru, koja se nalazi u Iraku, kako bi upotpunio svoje znanje arapskog jezika.

Ibn Ğulğul tvrdi da je Ḥunayn možda učio arapski pred poznatim gramatičarem al-Halīlom, i da je donio njegovo djelo Kitāb al-'ayn u Bagdad. Na ovaj susret je ukazano i u djelu  Ibn Abī 'Uṣayba'a (koji negira navod Ibn Ğulğula), i takođe u djelu Tārīh al-ḥukamāʼ al-Qufṭiya, s tim da izdavač Fuād Sayyid u njegovom izdanju djela Ṭabaqāt al-aṭibbāʼ negira ovaj susret između Ḥunayna i al-Halīla zbog vremenskih razlika, a uz to,  Ibn al-Nadīm kazuje da je al-Halīl umro 786., a to je dvadeset godina prije rođenja Ḥunayna.

Māsawayh je po svom povratku sa putovanja na kojima je sticao znanje, priznao Ḥunaynu njegovo znanje iz jezika, i predložio mu funkciju prevodioca u Kući mudrosti , a ujedno se  brinuo i o prevedenim djelima, i to za vrijeme vladavine al-Ma'mūna, brižepazitelja znanstvenika. A to se desilo nakon onog slučaja kada je Māsawayh istjerao Ḥunayna iz kružoka znanja. S obzirom da znamo da je ovaj vladar vladao između 813. i 833., a Ḥunayn je rođen 809. možemo konstatovati da je Ḥunayn počeo raditi kao prevodilac vrlo rano, a Ibn Abī 'Uṣayba'a prenosi da je al-Ma'mūn Ḥunayn ibn Isḥāqa zvao mladićem (al-šāb), i da je tražio od njega da što može od grčkih filozofa da prevede, da to i učini, i da pregleda ono što su drugi prevodili.

U djelu Risāla ilā 'Alī ibn Yaḥyā Ḥunayn navodi da je preveo jedno djelo Galijanosa u vezi prirodnih sila sa grčkog na sirijanski, a da je tada imao sedamnaest godina.

Braća Šākīr su obavezala Ḥunayna da prevodi znanstvena djela, a oni su bili bogati sponzori znanstvenika, te su i sami bili poznavaoci matematike, te prevodioci. Al-Qifṭī kazuje da se Ḥunayn susreo sa braćom Šākīr nakon povratka iz Grčke, i da su ga oni podstaknuli da sa grčkog jezika prevodi na arapski.

Ḥunayn je uz zanimanje prevodica bio i ljekar, tako da je postao ugledan ljekar na dvoru halīfe al-Mutawakkila. Za vrijeme ovog vladara Ḥunayn je unaprijeđen u funkciju glavnog odgovornog za prevođenje u Kući mudrosti , i on je nadzirao djela drugih prevodilaca, kao što su to bili Mūsā ibn Hālid i Yaḥyā ibn Hārūn.

Ovome treba pridodati činjenicu da je Ḥunayn putovao u Irak, Siriju , Aleksandriju i Bizantiju tragajući za rukopisima koji bi se mogli prevesti. Nije se zadovoljio onime što je bilo sakupljeno u Kući mudrosti pod pokroviteljstvom dvaju vladara, al-Rašīda i al-Ma'mūna. Al-Ma'mūn je za vrijeme svoje vladavine poslao jednu grupu u Bizantiju kako bi sakupili grčke rukopise i spremili ih za prevođenje. Ovu grupu prevodilaca su činili: al-Ḥağğāğ ibn Maṭar, Ibn al-Baṭrīq i Salim, koji je bio poglavar Kuće mudrosti. Al-Ma'mūn je od ovih prevodilaca zahtijevao da prevedu te rukopise, a od Ḥunayna, za kojeg se već bijaše pročulo, tražio je da pregleda te prijevode.

Braća Šākīr su svojom inicijativom poslala jednu skupinu prevodilaca, među kojima je bio Ḥunayn, a Ibn al-Nadīm nam prenosi da je ova grupa prevodilaca sakupila vrlo važna i rijetka djela iz oblasti filozofije, geometrije, muzike, aritmetike i medicine.

Ḥunaynova medicinska i prevodilačka slave, te njegova visoka funckcija na dvoru, dovele su do pojave zavisti i ljubomore kod nekih njegovih kolega i onih ljudi bliskih vladaru, pa se desi da se vladar razljuti na njega zbog spletki koje su se urotile protiv njega oko 856., zbog čega bi zatvoren, a lična mu biblioteka konfiskovana. Nakon toga mu bi ukazano pomilovanje, pa se vrati svom poslu prevodilaštva. Tokom svog boravka u zatvoru napisao je nekoliko knjiga među kojima je djelo Uvod u medicinu (Madhal ilā al-ṭibb), koje je napisao posebno za učenike, a posebno za svoja dva sina, Dāwūda i Isḥāqa. Njegov sin Isḥāq (umro 910.) je preveo na arapski nekoliko djela Aristotela, a Ḥubayš, njegov unuk i učenik,  je upotpunio njegov rad.

Aktivnost Ḥunayn ibn Isḥāqa jednako privlači pažnju, kako svojom plodonošću, tako i vrsnošću. U svom traktatu Ḥunayn navodi da je na arapski jezik preveo trideset i pet medicinskih djela koja je sačinio Galijanos, i stotinu knjiga istog autora na sirijanski ( a njegovi učenici bi uglavnom sprovodili drugi dio sveukupnog procesa, oni bi djela koja je Ḥunayn preveo na sirijanski prevodili  na arapski jezik). Takođe je i pregledao mnoga djela koja su ranije bila prevedena.

Arapski historičari i naučnici koji su se bavili Ḥunaynovim životom, a koji su ujedno kritički proučavali prevedene tekstove koji su se pripisivali  Ḥunaynu, su ukazali na činjenicu da su njegovi radovi raznovrsni. Teško je odijeliti tu njegovu aktivnost od same njegove škole, i zbog toga ćemo vidjeti da mi stojimo pred baštinom jedne grupacije, te da je uglavnom, prilikom pregledanja prijašnjih prijevoda, shvatljivih u većini slučajeva, ili neshvatljivih, fokus na ličnosti   Ḥunayna. On je općenito prevodio djela iz oblasti medicine, a posebno djela Galijanosa, i njegove komentare Hipokritovih djela. A što se tiče kasnijih prijevoda nužno je da se oni umetnu u okvire njegove škole: veliki dio filozofskih djela koja je napisao Aristotel, Medicinska materija Diskorida i Medicina   Nikopolisa.

Poslije ćemo prozboriti o značaju ove škole, i tome da je škola Ḥunayn ibn Isḥāqa obavljala prevođenje brojnih komentara Aristotelovih djela.

                                    ▲     ▲    ▲   ▲   ▲ 

Naslov djela: La traduction A l'epoque Abbaside

Autorica djela: Myriam Salama-Carr 

Prijevod s francuskog na arapski: dr. Nağīb Gazāwī

Prijevod s arapskog na bosanski: Dženan Smajić