Hatma dova što saže sve vrline jezika

Treće poglavlje:

Škola prevodilaštva

Šta razumijemo upotrebom termina škola kojeg uglavnom upotrebljavaju orijentolozi, a koji se odnosi na skupinu prevodilaca kojima pripada  Ḥunayn, i koji bijaše njihov upravitelj? Arapski historičari uglavnom upotrebljavaju termin grupa prevodilaca ili skup prevodilaca.  

U osnovi, mi kazujemo o jednom produktivnom centru, i takođe jednom centru koji je bio tvorac sposobnih prevodilaca, iako su informacije vezane za ovu drugu funkciju centra u određenoj mjeri malobrojne.

U svakom slučaju, stojimo pred jednim produktivnim centrom. Zahvaljujući ovoj skupini prevodilaca preveden je veliki broj znanstvenih i filozofskih djela sa grčkog jezika na arapski. To antičko grčko nasljeđe je preuzeto i integrirano u okvire arapsko-islamske civilizacije, te je time grčka antika postala jedan od osnovnih elemenata koji je činio sveukupnu nomenklaturu arapsko-islamske civilizacije. O doprinosu ovih prijevoda ćemo govoriti u narednim poglavljima. 

Kada kazujemo o školi prevodilaca time namjeravamo govor o produktivnom centru više nego li govor o pravoj školi koja je imala za cilj poduku. U stvarnosti, informacije koje nam dozvoljavaju da govorimo u općem aspektu o postojanju određenog vida stvaranja sposobnih prevodilaca su rijetke, tako da ova strana škole nije izučavana detaljno od strane historičara i autora drugih profila.

Činjenica je da neka individualna djela nam dozvoljavaju da razmišljamo u tom pravcu da je  Ḥunaynova škola igrala ulogu i u domenu obrazovanja sposobnih prevodilaca.

Obrazovanje prevodilaca prema onome što se čini nije bilo zasnivano na studioznom osmatranju samog prevođenja, uprkos tome što su se formirala različita mišljenja u vezi ove aktivnosti, što kod samih prevodilaca što kod izvanjskih promatrača, neprevodilaca.

Mi ustvari govorimo o jednom brzom vidu obrazovanja, tokom kojeg su novi prevodioci ili početnici mogli da steknu znanje o kulturi prevođenja i da steknu jezičku naobrazbu samim radom uz profesionalce.

Traktat, kojeg je   Ḥunayn ostavio u vezi sa prevodima Galijanosovih djela, a kojima se pozabavila njegova škola i koje je ujedno modificirala, je jedno veliko bogatstvo, ne zbog toga što je Ḥunayn u njemu objasnio jedan metod prevođenja, već iz razloga što nam je podario mogućnost da osjetimo tu povezanost učitelja i učenika koja je prebivala tokom važnih zajedničkih prevodilačkih aktivnosti.

Ḥunayn u ovom traktatu upotrebljava termin učenik da bi ukazao na jednog prevodica kao što je 'Isā ibn Yaḥya, a koji je pripadao skupini prevodilaca. Ḥunayn u Traktatu (al-Risāla) iznosi nekoliko vrlo zanimljivih ideja vezanih za poboljšavanje rada jednog prevodioca na sirijanski – koji je živio ranije – u šestom stoljeću, a prevodilac je Sergios , a njegova kasnija djela koja je prevodio bila su mnogo bolja od onih koja je prevodio prije nego li je usavršio umjetnost prevođenja.

Ova Ḥunaynova digresija u vezi vježbanja prevođenja je veoma važna, a možda je on ipak samo htio da ukaže na razvoj lingvističkih sposobnosti.

Historičari su upotrebljavali termin učenik da bi ukazali na prevodioce kao što su Ḥubayš, i 'Isā ibn Yaḥya, a njih dvojica su bili Ḥunaynovi učenici, s tim da je Ḥubayš bio i ljekar.  Nema sumnje da se termin učenik upotrebljavao za dvije vrste aktivnosti, medicinu i prevodilaštvo.  

O Ḥunayn ibn Isḥāqu nam kazuje Ibn al-Qufṭī, pa kaže da se bavio prevodilaštvom i da je na tom polju bio briljantan.

Ḥubayš je možda bio učenik koji je svojim ostvarenjima u mnogome zadivio  Ḥunayn ibn Isḥāqa, pa Ibn al-Nadīm kazuje da je Ḥunayn veoma cijenio Ḥubayša i da je poštovao njegov rad.

Bar Hebraeus smatra da je Ḥunayn favorizirao Ḥubayša nad ostalim učenicima i da je bio zadovoljan njegovim prijevodima. Ḥunaynove bilješke iz njegova traktata nam kazuju da je cijenio Ḥubayša, i da mu je bio potpora. Takođe nam kazuje da je Ḥubayš prilikom prevođenja koristio upravo njegovu metodu, i možda je to jedan od razloga zbog kojih su neki naučnici Ḥubayšova djela pripisivali Ḥunaynu u većini slučajeva, a to je bilo nerazumijevanje na koje je ukazao al-Qifṭī u svom djelu al-Tārīh...

Ḥunaynovoj školi možemo da pripišemu jednu formu, ne formu podučavanja prevodilaštvu, već učenja vještina prevođenja putem poduke i metoda kojeg su koristili učitelji. Ova strana Ḥunaynove škole iz tog perioda (9. stoljeće) nije privlačila pažnju savremenih i nesavremenih arapskih pisaca i historičara. Ovaj vid interesovanja takođe nije bio obrazac zasebne studije mimo studije prevedenih tekstova, i to od strane  samih onih koji su se bavili prevođenjem. Na kraju možemo reći da je razlog tome odsustvo stvarne teorije prevođenja , uprkos tome što je ova aktivnost pobudila brojne ideje i mišljenja, kao što ćemo to vidjeti u sljedećim poglavljima. Takođe, tu nezainteresovanost za ovaj domen Ḥunaynove škole ne možemo pripisati ozračju same ove škole, koja je po plodnosti svoje produktivnosti i profesionalizma prevazišla ranije generacije prevodilaca, u toj mjeri da je to dovelo do zanemarivanja jednog dijela njene sveukupne misije.

Prije studioznog pregleda aktivnosti prevodilačke škole Ḥunayn ibn Isḥāqa , možda bi bilo korisno da se upoznamo sa strukturom ove škole, koja ne predstavlja samo pokret učenjaka iz različitih znanstvenih disciplina, i njihov udruženi podvig da prenesu antičku grčku baštinu u okvire arapsko-islamske civilizacije, u većini slučajeva putem sirijanskog jezika, štaviše, ona predstavlja materijalni entitet i organizaciju rada. Ta organizacija je omogućavala distribuciju različitih prevedenih djela među znanstvenicima, te uporedne aktivnosti vezane za prevođenje antičkih djela poput sačinjavanja prijepisa, korčenja rukopisa, i klasifikacije djela.     

Uprkos nepostojanju ikakvih informacija o tačnoj lokaciji škole prevodilaca koja je egzistirala u tom periodu u Bagdadu, prema našim saznanjima, znamo da je bila u Kući mudrosti , čija misija nije bila ograničena samo na skupljanje antičkih dokumenata i njihovom dopremanju u Bagdad pod pokroviteljstvom nekih vladara i znanstvenika, štaviše, ova kuća je imala ulogu instituta gdje su se skupljali učenjaci i istraživači radi rasprave o ovom ili onom naučnom problemu. Rasprava o tim problemima je bila u direktnoj povezanosti sa prevodilaštvom, a moguće i da je Kuća mudrosti bila u izravnoj vezi sa dvorom.

Većina aktivnosti škole prevodilaštva svodila se na prevođenje budući da izvori prenose predanja o prevođenju  knjiga koje su bile u Kući mudrosti. Ibn al-Nadīm prenosi da je halīfa al-Ma'mūn naredio da se sva djela koja je jedna skupina prevodilaca donijela iz Bizantije prevedu. Nju je predvodio Salam, koji je obavljao funkciju poglavara Kuće mudrosti, i koji je bio prevodilac sa perzijskog jezika, te je ta vladarova zapovijed bila i ispunjena. S ovim formama naučnih institucija povezani su ospervatoriji , koje ćemo spomenuti zbog njihove važnosti u doprinosu na polju astronomije zahvaljujući halīfi al-Manṣūru, i to u posebnom vidu. On je naredio da se na arapski jezik prevede indijsko djelo iz astronomije al-Sanad Hind al-Kabīr.  

Korisno je opet napomenuti nužnost da se ova škola umetne u okvire općeg pokreta prevodilaštva. Zbog toga je teško da ovu školu precizno definišemo s aspekta njene produkcije, čak i kada se ograničimo na metodološke studije vezane samo za ovu školu. Zato je za vrijeme kada je Ḥunayn imenovan poglavarom te skupine prevodilaca za vrijeme al-Mutawakkilove vlasti prevedeno nekoliko knjiga. Vidjeli smo da je on od početka svoje prevodilačke karijere za vrijeme al-Ma'mūna bio obavezan da pregleda djela ranijih prevodilaca i da ih modificira.

Sada se javlja sljedeće pitanje:  Da li je obavezno govoriti o školi Ḥunayn ibn Isḥāqa kada obrađujemo sva djela koja su ponudili Ḥunayn i njegovi pomoćnici ili učenici, ili ćemo se zadovoljiti terminom škola za kasniji stepen kada je Ḥunaynu dodjeljena funkcija u zvaničnoj upravi za prevodioce po zapovijedi halīfe al-Mutawakkila?

Čini se da je prvi odgovor više zadovoljavajući, posebno zbog toga što je halīfa al-Mutawakkil obavezao Ḥunayna da se bavi prevodilaštvom.

S druge strane, da li je uredu da napravimo razliku između skupine prevodilaca koji su radili za braću Šākīr i grupe prevodilaca koje je al-Mutawakkil odredio da budu pod patronatom Ḥunayna ibn  Isḥāqa?

Čini se da termin škola obuhvata obje ove skupine prevodilaca i to na osnovu sljedećih objašnjenja koja su autori ponudili.

Zasebni prevodioci:

Ibn al-Nadīm ukazuje da su braća Šākīr zapošljavala prevodioce poput Ḥunayna, Ḥubayš al-ʼA'amaša i Sābit ibn Qurrata, i da su im davali mjesečnu platu u iznosu od pet stotina dinara za djela koja se prevedu iz potrebne oblasti. Ova aktivnost se ubraja u opće djelatnosti škole.

A ime Ḥubayš al-ʼA'amaša se spominje među imenima onih prevodilaca koje je al-Mutawakkil stavio pod Ḥunaynovu upravu uz Stefana ibn Bāsīla, Mūsu ibn Abī Hālida i Yaḥyu ibn Hārūna.

Ḥunayn je preveo nekoliko knjiga za braću Šākīr, i to posebno djela Galijanosa, i ova djela se prisvajaju aktivnostima njegove škole. S druge strane, imena koja Ḥunayn spominje u svom traktatu se slažu s imenima prevodilaca koje je halīfa al-Mutawakkil stavio pod Ḥunaynovu upravu.

Pokret prevođenja antičkih djela nije vezan samo za trud nekih vladara, već i za aktivnosti samih učenjaka da se prevedu djela iz oblasti filozofije, medicine i astronomije. Učenjaci bi ocjenjivali vrijednosti ovog ili onog prevodioca, ovog ili onog poznavaoca jezika, i oni bi im davali obavezu da prevedu neka djela ili bi ih dovodili na sam dvor. Prevodioci bi počinjali sa svojim radom radi vladara direktno ili zbog neke ugledne ličnosti na dvoru, znanstvenika, ljekara ili mecene.

Ḥunayn se ovim putem dokopao kružoka prevodilaca u Kući mudrosti i to podsredstvom svog bivšeg učitelja Ibn Māsawayha koji se na kraju pomirio sa njim, i Ḥunayn mu je preveo brojne knjige Galijanosa na sirijanski i arapski jezik.

Vidjeli smo takođe da je Ḥunayn prevodio i modificirao ranije prevedena djela radi al-Ma'mūna , ali isto tako su ga i braća Šākīr s druge strane podstrekivala da prevodi sa grčkog na arapski jezik, i zapošljavali su ga kod sebe.

Preveo je na sirijanski jezik brojna Galijanosova djela zbog ljekara poznatog pod imenom Ğibrīl ibn Bahtīšū', te je imenovan za glavnog odgovornog rukovodioca za pitanja prevodilaštva od strane halīfe al-Mutawakkila, koji bijaše pod svoju upravu stavio:

'' Autore , sposobne da prevedu egzemplarna djela. Oni su to i uradili, a Ḥunayn je poslije pregledao te njihove prijevode. Ovdje ćemo od tih prevodilaca spomenuti  Stefana ibn Bāsīla, Ḥubayša i Mūsu ibn Abī Hālida. ''

Al-Qufṭī i Ibn Abī 'Uṣayba'a takođe navode činjenicu da je Ḥunayn bio imenovan poglavarem prevodilaštva (ra'īs al-tarğama).

Međutim, ko su bili ti drugi prevodici čija je djela Ḥunayn i njegova škola pregledavala, i koji su uistinu bili dio njegove grupe? Da bismo to jasnije objasnili bili smo u potrebi da napravimo jednu podjelu prevodilaca na generacije spram vremena u kojem su živjeli, a to je ona podjela koju smo predstavili u prvom poglavlju , a o kojoj ćemo govoriti tokom naše valorizacije metoda prevodilaštva. 

Aḥmad Farīd al-Rifā'ī u svom djelu Vrijeme al-Maʼmūna govori o sljedećoj periodizaciji prevodilaca za vrijeme vladavine dinastije Abasida:

'' Povijest prevođenja za vrijeme dinastije Abasida prepoznaje tri etape prevođenja: Prva etapa traje od vremena halīfe Ğa'far al-Manṣūra pa  sve do smrti Hārūn al-Rašīda, tj. od 136. do 193. (753.-808).  To je period prve generacije prevodilaca među koje spadaju Yaḥyā ibn al-Baṭrīq, a on je za vrijeme al-Manṣūra preveo Almagestu,  pa tu su još Ğūrğus ibn Ğibrīl, ljekar koji je rođen* 184. (796.), 'Abdullah Ibn al-Muqaffa', koji je umro 143. (760.) i on je prevodio djela iz logike, a mimo navedenih tu su još Yūḥanā ibn Māsawayh koji je živio za vrijeme al-Rašīda, pa sve do vladavine al-Mutawakkila, koji se posebno zanimao za djela iz oblasti medicine, te Salām al-Abraṣ koji je živio u vrijeme Barmecidesa, i Bāsīl al-Miṭrān.''

Ovdje ćemo iskoristiti priliku da napomenemo da je halīfa al-Rašīd naredio Ibn Māsawayhu da prevodi antička djela iz Bizantije, i da je bio prozvan Časnim prevodiocem. 

'' Druga etapa počinje dolaskom al-Maʼmūna na vlast 198. (813.) i traje sve do 300. (912.) To je druga generacija prevodilaca, a njoj pripadaju Yūḥanā al-Baṭrīq, al-Ḥağğāğ ibn Maṭar, koji je rođen 214. (869.), Kosta ibn Luka al-Ba'lbakī, koji je rođen 220. (835.), 'Abdulmasīḥ ibn Na'īm al-Ḥimṣī, koji je rođen 220. (835.) , Ḥunayn ibn Isḥāq , koji je umro 260. ili 262. (873. Ili 875.), njegov sin Isḥāq ibn Ḥunayn, koji je umro 298. (910.), Sābit ibn Qurra al-Ṣābī, koji je umro 288. (900.) , Ḥubayš ibn Ḥasan  ili Ḥubayš ibn al-'Aṣam, unuk Ḥunayn ibn Isḥāqa, a umro je 300. (912.). U tom periodu naročito su se prevodila djela Hipokrata, Galijanosa, Aristotela, te neka djela Platona, i komentari spomenutih djela (...)

Treća etapa počinje 300. (912), a to je godina smrti Ḥubayša, i ona traje do kraja polovine četvrtog hidžretskog stoljeća (11 st.), a iz tog perioda ćemo spomenuti sljedeće prevodioce: Matā ibn Yūnus, i nije poznato kada je umro, a prenosi se da je bio u Bagdadu 320. (936.), i 330. (946.), Sinān ibn ṯābit ibn Qurra, koji je umro 360. (971.) , Yaḥyā ibn 'Abādī, umro 363. (974.), Abū 'Alī Zirā'a (331-398/933-1009), Hilāl ibn Hilāl al-Ḥimṣī, i 'Isā ibn Sārbaht. Ovi prevodioci su se zanimali djelima Aristotela iz logike, te djelima iz oblasti fizike, i komentatorima tipa Aleksandra Afrodiza i Ḥanā al-Naḥwiya.''

Prema svemu navedenom mogli smo primijetiti da Ḥunayn ibn Isḥāq i njegova škola pripadaju drugoj generaciji. Ova periodizacija je odgovarajuća s tim da je ponekad nerazborita budući da neki prevodioci po svojim djelima ulaze u okvire dvaju generacija, pa tako al-Ḥağğāğ ibn Maṭar, koji je zajedno s jednom grupom prevodilaca poslat u Bizantiju za vrijeme al-Maʼmūna je ujedno za halīfu al-Rašīda preveo Euklidovu knjigu i Ptolomejevu Almagestu.

Prevodiocima koji su radili kod Ḥunayna al-Maʼmūn je prvo naredio odlazak u Bizantiju kako bi sakupili vrijedne knjige i da bi ih preveli, a drugi dio misije bio je pod upravom  Ḥunayna. Ti prevodioci su al-Ḥağğāğ ibn Maṭar i Yaḥyā ibn al-Baṭrīq.

Sam Ḥunayn je radio kod braće Šākīr uz poznate prevodioce kao što su to bili Sābit ibn Qurra i Ḥubayš ibn al-'Aṣam, a za vrijeme al-Mutawakkila bio je nadzornik skupini prevodilaca poput Astafān ibn Bāsīla, Ḥubayša, Mūsā ibn Abī Hālida i Yaḥyā ibn Hārūna. U svom traktatu Ḥunayn spominje imena kao što su 'Isa ibn Yaḥyā, Ibn al-Ṣult, Ḥubayš, i Astafān ibn Bāsīl čiji je rad nadgledao upravo Ḥunayn ibn Isḥāq.

Posebnu grupu prevodilaca predstavljali su kršćani. Razlog tome leži u činjenici da su oni poznavali sirijanski jezik uz normalno poznavanje arapskog jezika, i ponešto grčkog, s tim da je grčki jezik u posebnoj formi bio raširen u samostanima, i uz činjenicu da su važne funkcije pripadale kršćanima, kao što su pozicije povjerenika i ljekara na dvoru, a u takvoj poziciji je bila recimo porodica Bahtīšū' ili Yūḥanā ibn Māsawayh.

R. Arnaldiz će kazati:

'' Broj prevodilaca je bio obiman, pa možemo kazati da su svi naučnici iz oblasti astronomije, geometrije, i aritmetike bili miješani Arapi, a to su bili kršćani, jevreji, i Perzijanci. Svi oni su poznavali druge jezike mimo arapskog, pa su radili u službi prevođenja radi sopstvene koristi ili radi koristi zaljubljenika u znanost.''

Trebali bismo navesti činjenicu da za razliku od današnje situacije gdje se ljudi obrazuju u okviru tačno preciziranog zanimanja, u to vrijeme, poslovi i zanimanja su se u mnogome razlikovali, te je bilo moguće da čovjek bude ljekar jer mu se porodica time bavila, ili da bude opet prevodilac jer je to bilo zanimanje njegove porodice.

Porodica  Bahtīšū' i Ḥunayn ibn Isḥāq su primjer toga, a takođe treba znati da upotreba termina prevodilac uglavnom podrazumijeva cijenjen i napredan posao.

Ibn al-Nadīm prenosi da su braća Šākīr (Abū Ğa'far, Ḥasan i Aḥmad, a sve trojica su bili prevodioci) zapošljavala prevodioce iz različitih oblasti.

Ti prevodioci nisu bili samo lingvisti, štaviše, oni su bili stručni u domenu onoga što su prevodili, posebnu na polju medicine, astronomije, i matematike, a dvije posljednje navedene znanosti su u velikoj mjeri bile povezane.  

Ḥunayn, njegov učenik Ḥubayš, pa čak i njegov sin Isḥāq su bili ljekari. Vidjeli smo da historičari  navode da je Ḥunayn bio ljekar i to da je bio ljekar na dvoru al-Mutawakkila. Ibn Qurra je bio matematičar i astronom. A Ibn Ğulğul prenosi jedno predanje u kojem kazuje da je Ibn Qurra napisao nekoliko djela iz oblasti logike, astronomije i matematike.

Uzrok velike slave Ḥunayna i njegove škole leži u činjenici da su prevodioci koji su pripadali ovoj školi bili vrlo dobri poznavaoci jezika,  te su imali obimno znanje iz onih oblasti koje su prevodili , a samo to znanje se sticalo u kružoku. Oni su mogli da se bave prevodilaštvom , jer su imali teoretsko znanje, i poznavali su tehniku prevođenja, a uz to, ona djela koja bi prevodili bi dodatno proširivala njihova saznanja.

                                                      ▲     ▲    ▲   ▲   ▲    

Naslov djela: La traduction A l'epoque Abbaside

Autorica djela: Myriam Salama-Carr 

Prijevod s francuskog na arapski: dr. Nağīb Gazāwī

Prijevod s arapskog na bosanski: Dženan Smajić