Ibn Tejmijin nominalizam

Aristotelijanstvo je u srednjevjekovnom arapsko-islamskom svijetu bilo izrazito prisutno, ali nije uvijek dočekivano blagonaklono. Aristotel se čitao i prevodio, ali i žestoko kritikovao, tako da postoji cijeli dijapazon literature koja se zasniva prvenstveno na kritici Aristotelove poetike, ali i Aristotelove logike. Ta kritika Aristotelove logike, i to pretežito koncepcije silogizma u arapsko-islamskom svijetu utjecala je na rađanje uslovno rečeno skepticizma. Uslovno, jer je skepticizam bio vrlo slabo zastupljen, ali su kritike aristotelijanske logike bilo toliko zastupljeno da i Wael Hallaq u knjizi ''Ibn Taymiyya againts Greek Logicians'' razmatra koliko i u kojoj mjeri su djela ili indirektno ideje Aristona i Sextus Empiricusa utjecale na razvoj srednjevjekovne arapske antiaristotelijanske misli, te izrazito Platonovskih postavki o univerzalijama.

Bilo kako bilo, sad bih samo izdvojio nekoliko opaski koje oslikavaju teorijske postavke Ibn Tajmijine (1263-1328) kritike poklonika onog dijela antičke logike koja je gajila sklonost ka univerzalijama, a što on u suštini zasniva na poziciji ontološkog nominalizma. Istina, Ibn Tejmije je na našim prostorima uglavnom poznat kao srednjevjekovni učenjak koji je bio inspiracija za razvoj modernog islamskog fundamentalizma, ali to je priča za sebe, zbog toga i namjeravam da predstavim jedan drugi uglavnom nedovoljno istraženi dio literarnog opusa Ibn Tejmije. Među brojnim djelima Ibn Tejmije je i knjiga izvornog naslova ''Radd 'ala al-Mantiqiyyin'' (''Suprostavljanje poklonicima logike''), rukopis koji je sačuvan i sadrži više od pet stotina stranica.

Problem s kojim se Ibn Tejmije suočavao počivao je na poklonicima logike zasnovane na idejama o univerzalijama, a što je prema Ibn Tejmiji narušavalo osnovne postavke Božije transcedentnosti i kur'anske riječi koja po Ibn Tejmiji ne počiva na principima univerzalija. U tom kontekstu, Ibn Tejmije će nastupiti prvenstveno kao nominalista koji svaki vid znanja i informacija prvenstveno bazira na parcijalijama koje u eksternom svijetu postoje neovisno i u svojoj ontološkoj realnosti, a što počiva na njegovoj podjeli znanja: a) prva počiva na stvarima koje postoje same po sebi i koje su potpuno individualne (mawdžud fi nafsihi) i b) znanje koje mi kao ljudi formiramo u svom mentalnom sklopu, te time tvorimo univerzalije i pokušavamo uspostaviti univerzalne definicije (mutasawwar fi al-zihn - mentalno predstavljene forme eksternog svijeta).

Tako će u knjizi ''Suprotstavljanje poklonicima logike'' Ibn Tejmije na 316. stranici kazati da ne postoji znanje koje se uspostavi univerzalijama posredstvom analogije tipa ''Jedno tijelo ne može biti na dva mjesta istovremeno'' a da to prethodno ljudska intuitivna priroda nije spoznala već posredstvom konkretnih parcijalija. Glavna zamjerka koju Ibn Tejmije upućuje svojim protivnicima jeste što oni pokušavaju napraviti teorije po kojima univerzalije mogu imati svoju neovisnu ontološku postojanost u eksternom svijetu, a što po njemu narušava osnovnu koncepciju islamskog vjerovanja. Najočitiji primjer toga je univerzalija da pored toga što ljudi postoje i egzistiraju kao individue postoji i 'univerzalni čovjek' (al-insan al-kulli ili al-insan al-mutlaq). Takvo pokušavanje obrazovanja modela u mentalnom sklopu po kome se zapostavlja osnova o parcijalijama koje egzistiraju ontološki potpuno neovisno u eksternom svijetu je logička zabluda.

Shodno tome Ibn Tejmije će kazati da znanje o određenim parcijalijama počiva prije bilo kakvih univerzalnih sudova, te da znanje ne potrebuje za univerzalnim sudom (''Wa la yahtadžu al-'ilmu bihi ila al-qadiyya al-kulliyya''); jer mentalni koncept obrazovanja univerzalija počiva na obrazovanju formi koje egzistiraju u eksternom svijetu. Pa na 317. stranici Ibn Tejmije navodi kakav konkretno problem ima s tim postavkama univerzalija, pa tvrdi da 'oni', tj. njegovi protivnici počinju sa postavkama ''Čovjek je polazno takav i takav'', pa govore o tome kakav je čovjek naprimjer a da to uopće nije niti funkcionira tako u svijetu realija, ili kako ga on sve vrijema naziva 'eskterni svijet', svijet koji je van našeg mentalnog umnog formiranja slika o realnom svijetu.

Čini mi se da jedna od ključnih postavki Ibn Tejmijinog nominalizma je predstavljena u njegovim riječima gdje polemira s univerzalijama kako ih poima Ibn Sina, pa piše sljedeće:

> فان الكلي لا يوجد كليا إلاّ في الذهن. و هذا ليس مورد النزاع و إنّما النزاع في إمكان وجود مثل هذا المعقول في الخارج. و ليس كلّ ما تصوّره الذهن يكون موجودا في الخارج كما يتصوّر الذهن. فان الذهن يتصوّر ما يمتنع وجوده في الخارج كما يتصور الجمع بين النقيضين الضدّين. <

''Univerzalija kao univerzalija je postojana samo kao mentalni koncept. I to nije predmet rasprave, već mogućnost postojanja naprimjer takvog rasuđivanja u eksternom svijetu. Nije sve što mentalnim konceptom se oformi postojano u eskternom svijetu onako kako to zamislimo. Mentalni koncept rasuđivanja oformljava ono čije je egzistiranje nemoguće u eksternom svijetu kao što oformi spoj između dvije oprečnosti i antipodnosti.''

Ibn Tejmijina teorijska posvećenost logičkim postavkama koje počivaju na egzistiranju parcijalija kao zasebnih entiteta u eksternom svijetu približila ga je u određenoj mjeri, ili barem odškrinula vrata za put prema metodološkom individualizmu. Ibn Tejmije je u svom suprotstavljanju savremenicima koji su težili logici univerzalija, u okviru kojih parcijalije tek egzistiraju kao dio neko većeg sistema kreirao teoriju koja se bazira na postavkama ontološkog nominalizma. Njegova pozicija je da uprkos tome što postoje sličnosti između recimo dva čovjeka koji potpadaju pod univerzaliju ''ljudi'', ili dva slična konja pod univerzaliju ''konji'', to je ipak koncept koji nastaje u našim umovima. Drugačije kazano, Ibn Tejmijina postavka je da ono što u našim mentalnim konceptima postoji kao univerzalija u stvarnosti egzistira kao partikularija i znanje treba crpiti na osnovu partikularija.

Time negira platonovski koncept pa shodno tome ne postoji egzistirajuća univerzalija u eksternom svijetu kao što univerzalije ne egzistiraju u parcijalijama. Za Ibn Tejmiju postoji samo jedinka koja predstavlja neku vrstu kao parcijalija koja ima svoje samostalno ontološko postojanje. Svaki egzistirajući objekt u eksternom svijetu ima svoju individualnu partikulariziranu egzisteniciju i postojanost i bez obzira na sve sličnosti i zajedničke crte koej dijeli s drugima postoje parcijalne stvari unutar svake parcijalije koje ontološki ta određena parcijalija ne dijeli ni sa jednim drugim egzistirajućim bićem. Sličnosti koje se uviđaju i na osnovu koji se konstruišu određeni sistemi univerzalija su sistemi koji samo postoje u mentalnom konceptu, ne i stvarnosti. Možda ga zbog ovoga Wael Hallaq naziva skeptikom koji ipak svoj problem skepticizma i nepostojanja univerzalnih sistema istina rješava na jedan vrlo čudan način što bih rekao da je ipak bilo dejstvo vremena i prostora u kome je Ibn Tejmije djelovao. 

Naime, problem je što Ibn Tejmije nije uspio ili nije ni sam bio svjestan nekih svojih tvrdnji, da razvije konkretniji teorijski koncept tako da je mnogo toga razbacano u njegovim djelima bez jedne sistematične teorije. Najbolji pokazatelj toga je što svoj skepticizam rješava kao pripadnik hanbelijske pravne škole šafijskom teorijom tekstocentrizma o čemu sam ovdje već ranije pisao. Umjesto prirodnog kretanja ka metodološkom individualizmu Ibn Tejmije vjerovatno usljed toga što je bio pravnik rješenje pronalazi u više jednom metodološki holističkom konceptu, a to je da svaka jedinka iako jeste zasebna egzistirajuća parcijalija se mora i treba da se povinuje poslaničkoj tradiciji, pa je tako haber (predaja) u onom šafijskom smislu za Ibn Tejmiju izvor znanja, istina koja nije samo mentalni koncept već znanje o eksternom svijetu. Tu Ibn Tejmije prestaje da znanje crpi iz parcijalnih pojavnosti, i da to konkretnije primijeni u okvirima pravne nauke, već postavlja univerzalije poslaničke tradicije kao osnovu na temelju koje se odnosi prema parcijalnim entitetima koji egzistiraju u eksternom svijetu. 

Na koncu konca, tu je Ibn Tejmije napravio korak iz kojeg je jednim dijelom proizašla cijela generacija pobornika ovog Ibn Tejmije koji stopira svoja teoretska dostignuća u djelu ''Suprostavljanje poklonicima logike'' i koji ostaje naklonjen šafijskoj metodologiji tekstocentrizma koja je po svojoj prirodi slika i prilika metodološkog holizma. Iako postoje sličnosti između a) metodološkog individualizma i b) metodološkog holizma razlike su ipak mnogo bitnije, a one su ontološke prirode:  a) je oličenje nominalizma, iako se mogu koristiti neki univeralni koncepti uvijek je u središtu individua ili više njih ako govorimo recimo o tradiciji dok u slučaju b) individua sve svoje parcijalne vrijednosti duguje nekom nadsistemu kojem je nadređena i kojeg mora da primijeni u eksternom svijetu ma kakve informacije dobijala iz tog svijeta o mogućnosti ili nemogućnosti primijene datog mentalnog koncepta. 

Ibn Tejmija kao nominalista, i to kao srednjevjekovni pisac koji je najočitije predstavio logičku postavku nominalizma nažalost nikada nije dobio pažnju, jednim dijelom jer mnogi njegovi poklonici nisu detaljno se posvetili ovom njegovom štivu, pa je ono ostavljeno po strani, a s druge strane i zbog implikacija koje je ono moglo imati da se počelo razvijati u još koherentniju teoriju. Naravno, neke postavke Ibn Tejmije se jesu nastavile razvijati, i razvile su se ali u drugim tradicijama, pa smo dobili u konačnici metodološki individualizam, što je u konačnici potpuno drugačije od koncepta koji je populariziran kao jedina misao Ibn Tejmije. No, to nije samo slučaj s Ibn Tejmijom, da su određena pisanja nekog autora postala slika i prilika cjelokupnog njegova opusa iako to u biti nije tako. Ibn Tejmije je i sam tome doprinio, zbog toga i jeste vrlo kompleksan i složen, ali sličnu situaciju imamo i s Ibn Haldunom, Ibn al-Haysamom,  i dr.