Svijet Hajjamovih rubaija

Suvišno je trošiti riječi na govor o tome koliko je Omer Hajjam (1048-1131) značajan za perzijsku književnost i islamsku kulturu. Edward Fitzgerald je Hajjamove rubaije kako znamo predstavio u svom posebnom stilu široj zapadnoj čitalačkoj publici a Safvet beg-Bašagić je svojevremeno početkom XX. stoljeća Hajjama u punini njegovih rubaija predstavio našem govornom području. O načinu prijevoda njegovih rubaija, pa i tome koje su rubaije zaista Hajjamove učestali je predmet rasprave međutim najviše pažnje je uvijek privlačila diskusija o samoj interpretaciji Hajjamovih stihova, tome da li su oni čiste profane prirode pisane umom jednog genijalnog matematičara uz to skeptika koji se slavom hedonizmu suprotstavljao religijskom krutom insistiranju na ortopraksi ili je ipak riječ o sakralnoj poeziji prožetoj figurativnim slikama ustaljenim u sufijskoj tradiciji. Jednostavno je čitati imenicu sāqī (vinotoča) u Hajjamovim rubaijama ali očita dilema koja prožima gotovo svaki ozbiljan rad o njegovim rubaijama jeste da li je riječ o stvarnom pozivu vinotoči ili je riječ o Bogu. Budući da smo se ovoga puta na blogu odlučili za prijevod nekoliko Hajjamovih rubaija nije nam u prvom planu obrazlagati sve polemike u vezi s mogućim interpretacijama. Za Hajjama je neosporno da nije pripadao organiziranim sufijskim udruženjima, te da ako se sjećata teksta o Ibn Haldunovoj polemici u vezi s problemom potrebitosti posjedovanja šejha (učitelja) u okviru sufijske tradicije čak i da se prihvati mogućnost Hajjamove sufijske naklonosti očito je da Hajjam nije smatrao nužnim pripadnost organiziranim i institucionaliziranim sufijskim pravcima. U stajanju između pregršt rukopisa koji Hajjama vode od nihilizma i slavitelja hedonizma do potpuno drugog pola gdje on obitava kao vrhunski sufijski autoritet čija poezija stasa unutar razvijene sufijske tradicije po mom subjektivnom sudu Hajjamovo poezija je uvijek egzistirala primarno kao zov ka prihvatanju realnosti i suprostavljanje egzistiranju u imaginarnoj realnosti. Eric Voegelin će svojevremeno pisati opširno o razlozima nastajanja totalitarnih političkih ideologija XX. stoljeća oličenim u odijelima socijalizma i nacional-socijalizma, pa će  upotrijebiti pojam pneumopatologije. Posredstvom tog pojma pokušao je da objasni ili obrazloži odgovor na prijeku potrebu stvaranja utopističkih projekata koji iako svjesni istočnog ili iskonskog grijeha su spremni da zanegiraju ljudsku prirodu ili suštu realnost kako bi kreirali svoj vrli imaginarni svijet. Još preciznije pneumopatologija je stanje u kojem se nalazimo kada činimo revolt protiv svijeta jednostavno što je takav kakav je pa brisanjem nekoliko varijabli iz realnog svijeta vodimo vrle bitke za imaginarne svjetove. Nekada se to realizira u cijelu instituciju pa kasnije i organizirane političke pokrete a vrlo često svi na individualnom nivou patimo od tih momenata kada suočeni s realnošću ne možemo ju prihvatiti, pa izabiremo da živimo imaginarnu realnost. Hajjam je u svojoj poeziji definitivno prožeo elemente koje će Voegelin obimno razraditi, a to je suočavanje sa  duhovnom ili gnostičkom pogubljenošću. Nacisti su patili od duhovne pogubljenosti začinjene palingenesisom (potrebom za ponovnim oživljavanjem određene slavne prošlosti) i pneumopatologije (ozbiljnog problema suočavanja sa realnim). Zbog toga će se Voegelin baviti političkim religijama (nacizmom, socijalizmom itd.), a Hajjam će svoju poeziji da usmjeri na slavljenje ljudske realnosti koja je ispunjena željom za uživanjem, stalnom skepsom kud i gdje se ide, te u konačnici da je patnja takođe sastavni dio realnosti. Hajjamov povremeni antagonizam spram učenjaka, fekiha, i generalno institucionalnih predstavnika religije uobličen u poetski sarkazam čini se da je bio vođen naprosto time da realnost treba biti uvijek i ozbiljno uzeta u obzir kako se ne bi zalazilo u svijet nemogućeg imaginarnog, koje kada se suoči s problemom nemogućnosti ostvarenja poseže za upotrebom sile. Insistiranje na ortopraksi (kada učenjaci insistiraju na tome da se djela čine kako Bog zapovijeda) za Hajjama je suludo bez uzimanja u obzir realnost ljudske prirode u toj mjeri da pobožnjaci koji pozivaju protiv pijenja vina bivaju i gori budući da su oni ti koji vrlo često u sukobu s realnim ne prihvataju svijet onakvim kakvim ga je Bog stvorio, pa u tom revoltu kreiraju cijeli niz ideoloških sadržaja zasnovanih na imaginarnoj realnosti. Pobunom protiv realnog formiraju kvazimoralistička učenja koja u konačnici ishode duhovnom pogubljenošću. U tom aspektu Hajjam piše Ne oholi se što vino ti ne piješ, jer vino nije ništa spram onog što činiš! a mi Vam donosimo prijevod nekoliko njegovih rubaija prevedenih perom našeg dobrog mladog saradnika Samira Hasagića:

آن قصر که جمشید در او جام گرفت      آهو بچه کرد و روبه آرام گرفت

بهرام که گور می گرفتی همه عمر        دیدی که چگونه گور بهرام گرفت

Palača što Behram u njoj vino ispijaše,

Počivalište divljih životinja postaše.

Ne vidje li kako vrijeme sustiže Behrama,

Behrama koji se nekoć s vremenom zabavljaše!

این کهنه رباط را که عالم نام است              و آرامگه ابلق صبح و شام است

 بزمی ست که وامانده صد جمشید است        قصریست که تکیه گاه صد بهرام است

Ovo drevno konačište što svijetom nazivaju,

gdje se tama noći i svjetlo zore smjenjuju,

ostatak je s pira kraljeva stotinu,

palača je gdje vladara stotinu počivaju.

این یک دو سه روز نوبت عمر گذشت      چون آب به جویبار و چون باد به دشت

هرگز غم دو روز مرا یاد نگشت           روزی که نیامده ست و روزی که گذشت

Ovom kratkom životu kraj dođe,

kao voda u potoku, vjetar u pustinji, život prođe,

tuga zbog dvoje nikad me ne snađe,

zbog dana što prođe, dana što ne dođe.

ای دوست بیا تا غم فردا نخوریم           وین یکدم عمر را غنیمت شمریم

فردا که ازین دیر فنا درگذریم              با هفت هزار سالگان سر بسریم

Hajde, prijatelju, da zbog sutra ne tugujemo,

već da ovaj trenutak u radosti provedemo.

Valja nam se sresti s onima što su otišli,

kad sutra ovaj trošni hram napustimo.

این قافله عمر عجب میگذرد             دریاب دمی که با طرب میگذرد

ساقی غم فردای حریفان چه خوری     پیش آر پیاله را که شب میگذرد

Ova karavana, čuda li, brzo odlazi,

Ne dozvoli život bez veselja da prolazi.

Vinotočo ,ne brini šta će sutra biti!

Prinesi piće, jer noć, evo, prolazi!

امروز ترا دسترس فردا نیست               و اندیشه فردات بجز سودا نیست

ضایع مکن این دم ار دلت شیدا نیست      کاین باقی عمر را بها پیدا نیست

Ne mori se danas onim što će sutra biti,

ne učiniš li tako, sam’ ćeš suze liti!

Ne gubi vrijeme, kad ti je već dato,

vrijednost života što osta ničim nećeš izmjeriti!

هر چند که رنگ و بوی زیباست مرا        چون لاله رخ و چو سرو بالاست مرا

معلوم نشد که در طربخانه خاک              نقاش ازل بهر چه آراست مرا

Iako ljepotom svojom ja se dičim,

Jer po stasu i ljepoti čempresu i ruži ličim,

Vječni slikar u ovoj zemnoj kući veselja,

što me stvori ne spoznadoh ničim!

ای آمده از عالم روحانی تفت           حیران شده در پنج و چهار و شش و هفت

می نوش ندانی ز کجا آمده ای          خوش باش ندانی به کجا خواهی رفت

Ej ti što iz daleka si došo,

i na ovom svijetu u čudu se našo!

Popij vina, ne znaš od kuda si došo!

Raduj se, jer ne znaš kamo si pošo.

در دایره ای که آمدن و رفتن ماست           او را نه بدایت نه نهایت پیداست

کس می نزند دمی در این معنی راست       کاین آمدن از کجا و رفتن بکجاست

Ovom svijetu gdje dolazimo i kojim prolazimo,

niti početak vidimo niti kraja naziremo!

Tajnu ovu niko ne sazna,

odakle smo, kam’ se zaputismo?

جامی است که عقل آفرین میزندش         صد بوسه ز مهر بر جبین میزندش

این کوزه گر دهر چنین جام لطیف          می سازد و باز بر زمین میزندش

Postoji pehar što ga razum hvali,

pa mu šalje sto poljubaca ljubavi.

A Tvorac sudbine ovaj divni pehar

najprije pravi, a onda u zemlju stavi.

ترکیب پیاله ای که درهم پیوست             بشکستن آن روا نمی دارد مست

چندین سر و پای نازنین از سر و دست     از مهر که پیوست و به کین که شکست

Razbiti ono od čega je vrč sastavljen,

To pijanica ne smatra za čin dozvoljen!

Pogledaj ljepotu tog nježnog pehara!

Po čijoj ljubavi stvoren, po čijoj mržnji razbijen!

گر آمدنم بخود بُدی، نامدمی            ور نیز شدن به من بُدی، کی شدمی

به زان نبدی که اندر این دیرِ خراب   نه آمدمی نه شدمی نه بدمی

Da je bilo po mom, ne bih ni dolazio,

da sam bio pitan, ne bih ni postojao!

Ne bi l’ bilo bolje, ovim trošnim hramom

da kročio nisam, nit’ postao, nit’ u njem boravio!?

بر من قلمِ قضا چو بی من رانند                 پس نیک و بدش ز من چرا می دانند

دی بی من و امروز چو دی بی من و تو       فردا به چه حجتم به داور خوانند

Pošto bez mog znanja sudbinu mi kroje,

Pa zašto onda dobra, loša djela da mi broje?

Kad me o jučer i danas ništa ne pitaju,

što sutra od mene da traže odgovore?

گر کار فلک به عدل سنجیده بُدی       احوال فلک جمله پسندیده بدی

ور عدل بُدی به کارها در گردون      کی خاطر اهل فضل رنجیده بُدی؟

Ako ovaj svijet po pravdi stvorio si,

ako svemir tako uredio si,

ako na svijetu pravde ima,

pa zašto za učene patnju odredio si?

می خوردن و شاد بودن آیین منست           فارغ بودن ز کفر و دین دین منست

گفتم به عروس دهر :کابین تو چیست؟       گفتا: دل خرم تو کابین منست

Običaj moj: veseo biti i vino piti,

vjera moja: od vjere i nevjere slobodan biti.

Rekoh nevjesti vremena tvoj mehr šta je?

Reče: kao mehr radosno srce ćeš mi dati!

خیام اگر ز باده مستی خوش باش             با ماهرخی اگر نشستی خوش باش

چون عاقبت کار جهان نیستی است          انگار که نیستی چو هستی خوش باش

Hajjame, ako vinom opijen si, raduj se,

ako u društvu s ljepoticom si, veseli se!

Pošto svršetak svega ništavilo je,

Pomisli da te nema, ako već jesi, provedi se!

چون عهده نمی شود کسی فردا را          حالی خوش دار این دل پر سودا را

می نوش به ماهتاب ای ماه که ماه          بسیار بتابد و نیابد ما را)رباع

Pošto niko ne zna šta će sutra biti,

sad budi sretan, nemoj srce da ti pati!

S ljepoticom lica svijetla vina naspi,

jer nas neće biti, a mjesec će još dugo sjati!

عمرت تا کی به خودپرستی گذرد                یا در پی نیستی و هستی گذرد

می نوش که عمریکه اجل در پی اوست        آن به که به خواب یا به مستی گذرد

Dokad će ti život u samoljubivosti prolaziti,

dokad ćeš za tajnom nepostojanja i postojanja tragati?

Popij vina, jer život koji edžel prati,

je li bolje u snu ili u pijanstvu provoditi?

ای دل چو زمانه می کند غمناکت                 ناگه برود ز تن روان پاکت

بر سبزه نشین و خوش بزی روزی چند          زان پیش که سبزه بردمد از خاکت

Pošto će te vrijeme nemoćnim učiniti,

i tvoja će te duša čista jednom napustiti!

Sjedi u zelenu travu i veseli se,

jer će zelenilo pokrivač tvog počivališta biti.

گر می نخوری طعنه مزن مستانرا                   بنیاد مکن تو حیله و دستانرا

تو غره بدان مشو که می مینخوری                  صد لقمه خوری که می غلام ست آن را

Ako vino ti ne piješ, opijene ti nemoj da koriš,

Obmanom i lukavstvom nemoj da se služiš!

Ne oholi se što vino ti ne piješ,

jer vino nije ništa spram onog što činiš!

یک جرعه می ز ملک کاووس به است              از تخت قباد و ملکت طوس به است

هر ناله که رندی به سحرگاه زند                      از طاعت زاهدان سالوس به است

Jedan gutljaj vina bolji je od carstva Kavusova,

od carstva Tusa i prijestolja Kubadova!

Svaki uzdah rindov jutrom kada zora sviće,

bolji je nego lažna pokornost pobožnjaka.

می خوردن و گرد نیکوان گردیدن             به زانکه به زرق زاهدی ورزیدن

گر عاشق و مست دوزخی خواهد بو           د پس روی بهشت کس نخواهد دیدن

U društvu ljepotica biti i vino piti,

bolje je nego poput licemjernog pobožnjaka biti!

Ako pakao za zaljubljene i opijene stvoren je,

tada raja niko neće ni posjetiti.

تا چند زنم بروی دریاها خشت                  بیزار شدم ز بت پرستان کنشت

خیام که گفت دوزخی خواهد بود                که رفت بدوزخ و که آمد ز بهشت

Zašto bih vrijeme uzalud trošio?

Evo sam idolopoklonike hrama zamrzio!

Hajjame, ko je rekao da ima pakla?

Ko je tamo bio, ko se iz raja vratio?

گویند کسان بهشت با حور خوش است            من میگویم که آب انگور خوش است

این نقد بگیر و دست از آن نسیه بدار              کاواز دهل شنیدن از دور خوش است

Govore da u raju hurije su bajne,

ja velim uz vino trenutke provedi prijatne!

Prihvati se gotovine, a ostavi veresiju,

zvuke iz daljine ne uzimaj za stvarne!

من هیچ ندانم که مرا آنکه سرشت            از اهل بهشت کرد یا دوزخ زشت

جامی و بتی و بربطی بر لب کشت          این هر سه مرا نقد و ترا نسیه بهشت

Ne saznah, Onaj što me stvori,

da l’ me radi raja il’ rad’ pakla sačini?

Pehar, dragu i lutnju na zelenom polju,

ti se nadaj raju, ovo troje prepusti meni!

در دایره ای کامدن و رفتن ماست            او را نه بدایت نه نهایت پیداست

کس می نزند دمی درین عالم راست         کاین آمدن از کجا و رفتن به کجاست؟

Ovom svijetu gdje dolazimo i odlazimo,

niti početak vidimo, niti kraja naziremo!

Tajnu ovu niko ne saznade,

odakle stigosmo, kam’ se zaputismo?

دارنده چو ترکیب طبایع آراست             باز از چه قِبَل فکندش اندر کم و کاست

گر زشت آمد این صور، عیب کراست      ور خوب آمد، خرابی از بهر چراست

Pošto Stvoritelj ovaj svijet sačini,

zašto ga onda punim nedostacima načini?

Ako ružnog je izgleda, koga da se krivi,

ako savršen je, zašto da ga razorenim učini?

 اسرار ازل را نه تو دانی و نه من           وین حرف معما نه تو خوانی و نه من

هست در پس پرده گفتگوی من و تو         چون پرده برافتد نه تو مانی و نه من

Tajnu ezela ne otkrismo ni ti ni ja,

na zagonetku ovu ne odgovorismo ni ti ni ja.

Za zastorom je što nagađamo ti i ja,

kad zavjesa padne, ne ostasmo ni ti ni ja.

کس مشکل اسرار ازل را نگشاد              کس یک قدم از نهاد بیرون ننهاد

چون می نگرم ز مبتدی تا استاد              عجز است به دست هر که از مادر زاد

Vrata tajne ezela niko ne otvori,

o toj tajni niko ništa ne progovori.

Svi redom o tome samo šute,

niko na pitanje vječno da odgovori.